Protokół z Montrealu (Protokół Montrealski)

Protokół podpisany w Montrealu 16 września 1987 roku nawoływał do nieużywania freonów i halonów wykorzystywanych m.in. w lodówkach i produktach do prania chemicznego.

Działania podjęte w ramach Protokołu Montrealskiego doprowadziły do znaczącego spadku produkcji substancji zubożających warstwę ozonową i zatrzymania wzrostu zasięgu dziury ozonowej. Dzięki temu, według prognoz ONZ, warstwa ozonowa może się całkowicie zregenerować do 2060 roku.

Podstawowe informacje

Protokół z Montrealu pierwotnie został podpisany przez 24 państwa. Po trzech dekadach stał się porozumieniem globalnym, a liczba sygnatariuszy wzrosła do 197. Było to pierwsze tego rodzaju porozumienie międzynarodowe zapoczątkowane przez działania środowiska badawcze.

dodatkowe informacje:
Protokół Montrealski w Sprawie Substancji Zubażających warstwę Ozonową, sporządzony w Montrealu dnia 16 września 1987 roku – tekst protokołu

Protokół Montrealski był stopniowo wzmacniany i poprawiany:

• 1990 rok, Londyn – poprawka zobowiązała państwa rozwinięte do wyeliminowania do 2000 roku rozszerzonej palety ODS (w tym halonów, chloroformu metylowego, tetrachlorku węgla), oraz wydłużonej listy 15 CFC. Państwa rozwijające się zostały zobowiązane do wyeliminowania ODS do 2010 roku, przy czym miały znaleźć wsparcie w stworzonym specjalnie w tym celu Funduszu Wielostron­nym (Multilateral Fund, MLF).
• 1992 rok, Kopenhaga – podczas spotkania w Kopenhadze aż 162 państwa zgłosiły chęć ograniczenia wpływu freonu na atmosferę. Przyczyniła się do tego szeroka kampania środków masowego przekazu, ukazująca wpływ malejącej warstwy ozonowej na drastyczny wzrost zachorowań na raka skóry, choroby oczu, w tym prowadzącą do ślepoty zaćmę. W 1992 roku daty eliminacji dla krajów rozwiniętych zostały przesunięte na 1995 rok. Osiągnięto też porozumienie co do nowych środków, które miały zostać podjęte w celu usunięcia HCFC – które wprowadzono jako mniej groźne substytuty CFC – oraz zamrożenia użycia bromku metylowego.
• 9 grudzień 1994 rok – Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych ustaliło dzień 16 września Międzynarodowym Dniem Ochrony Warstwy Ozonowej (rezolucja 49/114) dla upamiętnienia rocznicy podpisania Protokołu Montrealskiego. Obchody tego dnia mają na celu propagowanie działań służących realizacji celów Protokołu Montrealskiego i jego aneksów w sprawie ochrony warstwy ozonowej.
• 1995 rok, Wiedeń – państwa rozwijające się przyjęły pewne obostrzenia do­tyczące HCFC, oraz bromku metylowego
• 1997 rok, Montreal – w trosce o własne zdrowie konsumenci zaczęli wybierać dezodoranty z napisem Bezpieczny dla ozonu – pozbawiony FCKW. Jeszcze większa liczba substancji niszczących warstwę ozonową została wpisana na listę zakazanych chemikaliów. Zgodzono się także na bardziej surowe limity użycia bromku metylowego, oraz HCFC.
• do 1999 roku stosowanie 95 substancji zagrażających warstwie ozonowej było regulowane przez protokół, a zużycie CFC zostało zredukowane z 1,1 mln ton w 1985 do mniej niż 150 tys. ton rocznie. Protokół Montrealski stał się porozumieniem globalnym: przystąpiło do niego ponad 160 państw
• 2016 rok, Rwanda – ponad 150 państw porozumiało się w sprawie redukcji stosowania szkodliwych dla środowiska gazów HFC (fluorowęglowodory). Porozumienie modyfikuje Protokół Montrealski, dodając do niego zobowiązanie do walki z gazami HFC. W ramach porozumienia kraje podzielone zostały na trzy grupy z różnych terminami na osiągnięcie wyznaczonej redukcji HFC. Kraje rozwinięte, w tym większość państw europejskich i USA, zobowiązały się do stopniowego ograniczania stosowania HFC, zaczynając od redukcji o 10% do 2019 roku i kończąc na redukcji o 85% do 2036 roku. Ponad 100 państw, w tym największy na świecie emitent CO2 Chiny, zaczną podejmować działania w celu redukcji stosowania HFC do 2024 roku. Mała grupa krajów, w tym, Indie, Pakistan i niektóre kraje Zatoki Perskiej włączą się dopiero w 2028 roku, późniejszy start argumentując tym, że ich gospodarki potrzebują czasu na osiągnięcie wzrostu.

W związku z wdrożeniem postanowień Protokołu Montrealskiego światowa produkcja substancji niszczących ozon spadła niemal do zera. Mniej więcej od roku 2005 obserwuje się powolny wzrostowy trend zawartości ozonu w stratosferze nad biegunem południowym i spadek zasięgu dziury ozonowej (przy dużych wahaniach z roku na rok). Według prognoz ONZ, warstwa ozonowa może się całkowicie zregenerować do 2060 roku.

dodatkowe informacje:
Bezpieczny dla ozonu (pozbawiony FCKW)
Dziura ozonowa
Gazy cieplarniane
Konwencja Wiedeńska w sprawie ochrony warstwy ozonowej
Międzynarodowy Dzień Ochrony Warstwy Ozonowej
Protokół z Montrealu (Protokół Montrealski)

Substancje zubażające warstwę ozonową

Powstawanie dziury ozonowej, jest związane z antropogeniczną emisją gazów stworzonych przez człowieka. Substancje zubożające warstwę ozonową to określenie odnoszące się do chemicznych związków organicznych zubożających warstwę ozonową, głównie pochodnych metanu i etanu, zawierających w swym składzie atomy chloru, chloru i fluoru lub bromu i fluoru. Do określania wpływu poszczególnych substancji stosuje się wskaźnik ODP, czyli potencjał niszczenia ozonu.

W związku ze skomplikowanymi nazwami chemicznymi tych substancji, wprowadzono uproszczony system nazewnictwa. Związki chemiczne pogrupowano na 4 podzbiory, a te z kolei na 9 grup:

• freony (chlorofluorowęglowodory CFC) (11, 12, 113, 114, 115) – z początku uważano je za mało toksyczne i stabilne chemicznie. Przez wiele dziesięcioleci były one powszechnie stosowane w przemyśle i gospodarstwie domowym, głownie w urządzeniach chłodniczych, lodówkach, zamrażarkach, systemach klimatyzacyjnych, przy produkcji tworzyw piankowych oraz aerozolowych środków kosmetycznych i czyszczących. Dopiero w latach 80 okazało się że niszczą warstwę ozonową. Freony cechuje długa żywotność. Raz wprowadzone do atmosfery mogą w niej pozostać ponad 130 lat.
• halony – stosowane jako czynniki tłumiące ogień i rozpuszczalniki
• pozostałe CFC (13 – 217)
• tetrachlorometan
• 1,1,1-trichloroetan
• HCFC (wodorochlorofluorowęglowodory) – to organiczne związki chemiczne z grupy freonów. Są to pochodne węglowodorów, w których część atomów wodoru została zastąpiona atomami chloru i fluoru. Stosowane jako czynniki chłodnicze, np. R-22, R-401A, R-402A, R-408A i R-409A. HCFC uważane za przyczyniające się do powstawania dziury ozonowej, chociaż ich czas istnienia w atmosferze jest znacznie krótszy niż chlorofluorowęglowodorów (CFC), mają jednak wysoki potencjał tworzenia efektu cieplarnianego. Niektóre HCFC (np. R-401A – mieszanina R-22, R-152a i R-124) są przeznaczone do zastępowania innych freonów (np. R-12) w instalacjach chłodniczych.
• HBFC (wodorobromofluorowęglowodory)
• bromochlorometan
• bromometan (bromek metylu) – stosowany jako środek grzybobójczy

Potencjał niszczenia ozonu ODP

Potencjał niszczenia ozonu (Ozone Depletion Potential, ODP) to wskaźnik utworzony w celu ilościowej oceny wpływu poszczególnych substancji chemicznych na warstwę ozonową. Został odniesiony do freonu oznaczonego jako czynnik R11, którego skuteczność niszczenia molekuł ozonu przyjęto za wartość jednostkową (ODP=1).

Poszczególne wartości podanego wskaźnika dla wybranych substancji zubożających warstwę ozonową, zostały podane w Protokole Montrealskim, w załączniku E normy PN – EN 378-1, a także w Monitorze Polskim z 2004 roku nr 4 poz. 65 (dane z Protokołu Montrealskiego).

Potencjał niszczenia ozonu dla wyszczególnionych związków chemicznych

Oznaczenia		Nazwa angielska	Nazwa polska	Potencjał niszczenia ozonu (ODP)	Potencjał tworzenia efektu cieplarnianego (GWP)
R-11	CFC-11	trichlorofluoromethane	trichlorofluorometan	1,0	4660
R-12	CFC-12	dichlorodifluoromethane	dichlorodifluorometan	0,82	10 200
R-13	CFC-13	chlorotrifluoromethane	chlorotrifluorometan	1,0	13 900
R-22	HCFC-22	chlorodifluoromethane	chlorodifluorometan	0,04	1760
R-23	HFC-23	trifluoromethane	trifluorometan	<0,004	12 400
R-113	CFC-113	trichlorotrifluoroethane	trichlorotrifluoroetan	0,85	5820
R-114	CFC-114	1,2-dichloro-1,1,2,2-tetrafluoroethane	1,2-dichloro-1,1,2,2-tetrafluoroetan	0,58	8590
R-115	CFC-115	1-chloro-1,1,2,2,2-pentafluoroethane	1-chloro-1,1,2,2,2-pentafluoroetan	0,5	7670
R-116	PFC-116	hexafluoroethane	heksafluoroetan	0	11 100
R-134a	HFC-134a	1,1,1,2-tetrafluoroethane	1,1,1,2-tetrafluoroetan	0	1300
R-227ea	HFC-227ea	1,1,1,2,3,3,3-heptafluoropropane	1,1,1,2,3,3,3-heptafluoropropan	0	3350

Oznaczenie według PN-90/M-04611 (ISO 817:1974)	Wzór chemiczny	Substancja	Potencjał niszczenia ozonu
Grupa I
R11	CFCl3	trichlorofluorometan (CFC-11)	1,0
R12	CF2Cl2	dichlorodifluorometan (CFC-12)	1,0
R113	C2F3Cl3	trichlorotrifluoroetan (CFC-113)	0,8
R114	C2F4Cl2	1,2-dichloro-1,1,2,2-tetrafluoroetan (CFC-114)	1,0
R115	C2F5Cl	1-chloro-1,1,2,2,2-pentafluoroetan (CFC-115)	0,6
Grupa II
R12B1	CF2BrCl	bromochlorodifluorometan (Halon-1211)	3,0
R13B1	CF3Br	bromotrifluorometan (Halon-1301)	10,0
R114B2	C2F4Br2	dibromotetrafluoroetan (Halon-2402)	6,0

Oznaczenie według PN-90/M-04611 (ISO 817:1974)	Wzór chemiczny	Substancja	Potencjał niszczenia ozonu
Grupa I
R-13	CF3Cl	chlorotrifluorometan (CFC-13)	1,0
R-111	C2FCl5	pentachlorofluoroetan (CFC-111)	1,0
R-112	C2F2Cl4	tetrachloro-1,2-difluoroetan (CFC-112)	1,0
R-211	C3FCl7	heptachlorofluoropropan (CFC-211)	1,0
R-212	C3F2Cl6	heksachlorodifluoropropan (CFC-212)	1,0
R-213	C3F3Cl5	pentachlorotrifluoropropan (CFC-213)	1,0
R-214	C3F4Cl4	tetrachlorotetrafluoropropan (CFC-214)	1,0
R-215	C3F5Cl3	trichloropentafluoropropan (CFC-215)	1,0
R-216	C3F6Cl2	1,2-dichloro-1,11,2,2,3,3-heksafluoropropan (CFC-216)	1,0
R-217	C3F7Cl	1-chloro-1,1,2,2,3,3,3-heptafluoropropan (CFC-217)	1,0
Grupa II
	CCl4	tetrachlorometan	1,1
Grupa III
	C2H3Cl3	1,1,1-trichloroetan	0,1

Oznaczenie według PN-90/M-04611 (ISO 817:1974)	Gupa związków	Substancja	Liczba izomerów	Potencjał niszczenia ozonu*
Grupa I
R-21	CHFCl2	dichlorofluorometan (HCFC-21)**	1	0,04
R-22	CHF2Cl	chlorodifluorometan (HCFC-22)**	1	0,055
R-31	CH2FCl	chlorofluorometan (HCFC-31)	1	0,02
R-121	C2HFCl4	1,1,2,2-tetrachloro-1-fluoroetan (HCFC-121)	2	0,01-0,04
R-122	C2HF2Cl3	1,1,2-trichloro-2,2-difluoroetan (HCFC-122)	3	0,02-0,08
R-123	C2HF3Cl2	2,2-dichloro-1,1,1-trifluoroetan (HCFC-123)	3	0,02-0,06
R-123	CHCl2CF3	(HCFC-123)**	–	0,02
R-124	C2HF4Cl	chlorotetrafluoroetan (HCFC-124)	2	0,02-0,04
R-124	CHFClCF3	(HCFC-124)**	–	0,022
R-131	C2H2FCl3	1,1,2-trichloro-2-fluoroetan (HCFC-131)	3	0,007-0,05
R-132	C2H2F2Cl2	dichlorodifluoroetan (HCFC-132)	4	0,008-0,05
R-133	C2H2F3Cl	1-chloro-1,2,2-trifluoroetan (HCFC-133)	3	0,02-0,06
R-141	C2H3FCl2	1,2-dichloro-1-fluoroetan (HCFC-141)	3	0,005-0,07
R-141b	CH3CFCl2	1,1-dichloro-1-fluoroetan (HCFC-141b)**	–	0,11
R-142	C2H3F2Cl	chlorodifluoroetan (HCFC-142)	3	0,008-0,07
R-142b	CH3CF2Cl	1-chloro-1,1-difluoroetan (HCFC-142b)**	–	0,065
R-151	C2H4FCl	chlorofluoroetan (HCFC-151)	2	0,003-0,005
R-221	C3HFCl6	heksachlorofluoropropan (HCFC-221)	5	0,015-0,07
R-222	C3HF2Cl5	pentachlorodifluoropropan (HCFC-222)	9	0,01-0,09
R-223	C3HF3Cl4	tetrachlorotrifluoropropan (HCFC-223)	12	0,01-0,08
R-224	C3HF4Cl3	trichlorotetrafluoropropan (HCFC-224)	12	0,01-0,09
R-225	C3HF5Cl2	dichloropentafluoropropan (HCFC-225)	9	0,02-0,07
R-225ca	CF3CF2CHCl2	3,3-dichloro-1,1,1,2,2-pentafluoropropan (HCFC-225ca)**	–	0,025
R-225cb	CF2ClCF2CHClF	1,3-dichloro-1,1,2,2,3-pentafluoropropan (HCFC-225cb)**	–	0,033
R-226	C3HF6Cl	chloroheksafluoropropan (HCFC-226)	5	0,02-0,10
R-231	C3H2FCl5	pentachlorofluoropropan (HCFC-231)	9	0,05-0,09
R-232	C3H2F2Cl4	tetrachlorodifluoropropan (HCFC-232)	16	0,008-0,010
R-233	C3H2F3Cl3	trichlorotrifluoropropan (HCFC-233)	18	0,007-0,23
R-234	C3H2F4Cl2	dichlorotetrafluoropropan (HCFC-234)	16	0,01-0,28
R-235	C3H2F5Cl	chloropentafluoropropan (HCFC-235)	9	0,03-0,52
R-241	C3H3FCl4	tetrachlorofluoropropan (HCFC-241)	12	0,004-0,09
R-242	C3H3F2Cl3	trichlorodifluoropropan (HCFC-242)	18	0,005-0,13
R-243	C3H3F3Cl2	dichlorotrifluoropropan (HCFC-243)	18	0,007-0,12
R-244	C3H3F4Cl	chlorotetrafluoropropan (HCFC-244)	12	0,009-0,14
R-251	C3H4FCl3	trichlorofluoropropan (HCFC-251)	12	0,001-0,01
R-252	C3H4F2Cl2	dichlorodifluoropropan(HCFC-252)	16	0,005-0,04
R-253	C3H4F3Cl	chlorotrifluoropropan (HCFC-253)	12	0,003-0,03
R-261	C3H5FCl2	dichlorofluoropropan (HCFC-261)	9	0,002-0,02
R-262	C3H5F2Cl	chlorodifluoropropan (HCFC-262)	9	0,002-0,02
R-271	C3H6FCl	chlorofluoropropan (HCFC-271)	5	0,001-0,03
Grupa II
	CHFBr2	dibromofluorometan	1	1,00
	CHF2Br	bromodifluorometan, HBFC-22B1	1	0,74
	CH2FBr	bromofluorometan	1	0,73
	C2HFBr4	tetrabromofluoroetan	2	0,3-0,8
	C2HF2Br3	tribromodifluoroetan	3	0,5-1,8
	C2HF3Br2	dibromotrifluoroetan	3	0,4-1,6
	C2HF4Br	bromotetrafluoroetan	2	0,7-1,2
	C2H2FBr3	tribromofluoroetan	3	0,1-1,1
	C2H2F2Br2	dibromodifluoroetan	4	0,2-1,5
	C2H2F3Br	bromotrifluoroetan	3	0,7-1,6
	C2H3FBr2	dibromofluoroetan	3	0,1-1,7
	C2H3F2Br	bromodifluoroetan	3	0,2-1,1
	C2H4FBr	bromofluoroetan	2	0,07-0,1
	C3HFBr6	heksabromofluoropropan	5	0,3-1,5
	C3HF2Br5	pentabromodifluoropropan	9	0,2-1,9
	C3HF3Br4	tetrabromotrifluoropropan	12	0,3-1,8
	C3HF4Br3	tribromotetrafluoropropan	12	0,5-2,2
	C3HF5Br2	dibromopentafluoropropan	9	0,9-2,0
	C3HF6Br	bromoheksafluoropropan	5	0,7-3,3
	C3H2FBr5	pentabromofluoropropan	9	0,1-1,9
	C3H2F2Br4	tetrabromodifluoropropan	16	0,2-2,1
	C3H2F3Br3	tribromotrifluoropropan	18	0,2-5,6
	C3H2F4Br2	dibromotetrafluoropropan	16	0,3-7,5
	C3H2F5Br	bromopentafluoropropan	8	0,9-1,4
	C3H3FBr4	tetrabromofluoropropan	12	0,08-1,9
	C3H3F2Br3	tribromodifluoropropan	18	0,1-3,1
	C3H3F3Br2	dibromotrifluoropropan	18	0,1-2,5
	C3H3F4Br	bromotetrafluoropropan	12	0,3-4,4
	C3H4FBr3	tribromofluoropropan	12	0,03-0,3
	C3H4F2Br2	dibromodifluoropropan	16	0,1-1,0
	C3H4F3Br	bromotrifluoropropan	12	0,07-0,8
	C3H5FBr2	dibromofluoropropan	9	0,04-0,4
	C3H5F2Br	bromodifluoropropan	9	0,07-0,8
	C3H6FBr	bromofluoropropan	5	0,2-0,7

Oznaczenie według PN-90/M-04611 (ISO 817:1974)	Wzór chemiczny	Substancja	Potencjał niszczenia ozonu*
Grupa I
	CH3Br	bromometan	0,6

(*) – Jeżeli podany jest zakres ODP, to:

• Dla celów Protokołu powinna być brana pod uwagę wartość najwyższa.
• Oznacza, że wartości graniczne są oparte na szacunkach i są mniej pewne.
• Dotyczy grupy izomerów.
• Wyższa wartość ODP dotyczy izomeru z najwyższą wartością ODP, niższa wartość ODP dotyczy izomeru z najniższą wartością ODP.
• Jeżeli podana jest jedna wartość ODP, oznacza to, że została obliczona na podstawie pomiarów laboratoryjnych.

(**) – Dotyczy najczęściej spotykanych w handlu substancji kontrolowanych.

dodatkowe informacje:
Freon CFC
Potencjał niszczenia ozonu ODP
Substancje zubożające warstwę ozonową

źródło: materiały prasowe
HCFC, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Protokół montrealski, autorzy, licencja CC BY SA 4.0

Zagrożenia ekologiczne – dodatkowe informacje:

definicje, teorie, hipotezy, zjawiska:
antropocen, bezpieczeństwo ekologiczne, biologiczny potencjał Ziemi do regeneracji (biocapacity), ekobójstwo (ekocyd), ekoterroryzm, globalne zagrożenia ekologiczne, granice planetarne, hipoteza wypadających nitów (rivet popping), katastrofy i klęski ekologiczne, katastrofy ekologiczne na świecie, klęski żywiołowe, masowe wymieranie, komodyfikacja żywności (utowarowanie), plastisfera (plastisphere), przeludnienie, syndrom przesuwającego sią punktu odniesienia, szóste masowe wymieranie (szósta katastrofa), tragedia wspólnego pastwiska, utrata bioróżnorodności, zielony anarchizm, zjawisko przedniej szyby

degradacja środowiska:
akwakultura, betonoza (betonowanie miast), choroby odzwierzęce, melioracja, monokultura, niszczenie siedlisk, przełownie, przyłów, spadek liczebności owadów, turystyka masowa, wylesianie (deforestacja), wypalanie traw

ozon i ozonosfera (warstwa ozonowa):
dziura ozonowa, freon (CFC)

zanieczyszczenie środowiska:
bisfenol A (BPA), eutrofizacja, farmaceutyki, handel emisjami zanieczyszczeń, kwaśny deszcz, mikroplastik, martwe strefy, nanoplastik, neonikotynoidy, odpady niebezpieczne, pestycydy, polichlorowane bifenyle (PCB), sieci widma, sinice, składowiska odpadów (wysypiska śmieci), smog, sztuczne ognie (fajerwerki, petardy), tworzywa sztuczne (plastik), Wielka Pacyficzna Plama Śmieci, wycieki ropy naftowej, zakwaszenie wód (rzek, jezior, mórz i oceanów), zanieczyszczenie gleby, zanieczyszczenie hałasem, zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie światłem, zanieczyszczenie wody

zmiany klimatu (kryzys klimatyczny):
blaknięcie (bielenie) raf koralowych, denializm klimatyczny (zaprzeczanie globalnemu ociepleniu), efekt cieplarniany, ekstremalne zjawiska, gazy cieplarniane, globalne ocieplenie, kryzys wodny, miejska wyspa ciepła (MWC), migracje gatunków, nawałnice, ocieplenie oceanu, wzrost poziomu mórz i oceanów, podtopienie, powódź, pożar lasu, przyducha, pustynnienie, susza, topnienie lodowców i lądolodów, topnienie lodu morskiego, trąba powietrzna, upał

klęski i katastrofy ekologiczne:
katastrofy jądrowe (nuklearne), katastrofy przemysłowe, największe katastrofy ekologiczne na świecie, największe katastrofy ekologiczne w Polsce, wycieki ropy naftowej

Czerwona księga gatunków zagrożonych, Czerwona Lista IUCN (The IUCN Red List):
gatunek wymarły (extinct EX), gatunek wymarły na wolności (extinct in the wild EW), gatunek krytycznie zagrożony (critically endangered CR), gatunek zagrożony (endangered EN), gatunek narażony gatunek wysokiego ryzyka (vulnerable VU), gatunek bliski zagrożenia (near threatened NT), gatunek najmniejszej troski (least concern LC)
Polska czerwona księga roślin, Polska czerwona księga zwierząt
gatunek inwazyjny (inwazyjny gatunek obcy IGO)

Poruszający i inspirujący do działania apel Davida Attenborough

Ekologia, przyroda, środowisko – dodatkowe informacje:
agrocenoza, atmosfera, biocenoza, biofilia, biofobia, biologia, biom, bioróżnorodność, biosfera, biotop, błękitna planeta Ziemia, czwarta przyroda, drzewa, ekologia, ekoaktywizm, ekologizm, ekopolityka, ekosystem, ekozofia, eukarionty, ewolucja, fauna, fitocenoza, flora, gatunek, geosfera, habitat, hydrosfera, kalendarz ekologiczny, kalendarium wydarzeń ekologicznych, klimaks, koszenie trawników, krajobraz, las pierwotny, litosfera, łąka, mała retencja, martwe drewno, miedza, mikroorganizm, mokradło, natura, obszary siedliskowe, ochrona bierna, ochrona czynna, ochrona przyrody, ochrona środowiska, oczyszczanie ścieków, organizm, pastwisko, park ciemnego nieba, pedosfera, populacja, powłoka ziemska, prawa zwierząt, przyroda, renaturalizacja, rekultywacja, renaturyzacja, retencja, rolnictwo ekologiczne, rolnictwo ekstensywne, sieć troficzna, siedlisko, sozoligia, stanowisko, starodrzew, struktura ekosystemu, sukcesja, środowisko: przyrodnicze (naturalne), antropogeniczne, sztuczne, zdegradowane, torfowisko, trzeci krajobraz, turystyka ekologiczna, wszechświat, zadrzewienia śródpolne, Ziemia, zoocenoza, życie

formy ochrony przyrody w Polsce:
Obszar Natura 2000, obszar chronionego krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin zwierząt i grzybów, park krajobrazowy, park narodowy, pomnik przyrody, rezerwat przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo–krajobrazowe

ekologiczne idee:
filozofia Leave No Trace, kodeks (dekalog) podróżnika, głęboka ekologia, Hipoteza Gai, Wildlife Selfie Code

konwencje, traktaty, konferencje, święta:
Agenda 21,
Konwencja Jamajska (Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza)
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk – Konwencja Berneńska
Konwencja Londyńska (Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji)
Konwencja MARPOL (Międzynarodowa Konwencja o Zapobieganiu Zanieczyszczaniu Morza Przez Statki)
Konwencją Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza (United Nations Convention on the Law of the Sea, UNCLOS)
Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt – Konwencja Bońska CMS
Konwencja o różnorodności biologicznej CBD
Konwencja Ramsarska
Konferencja i deklaracja Sztokholmska ONZ
Konwencja Waszyngtońska CITIES
Konwencja Wiedeńska w Sprawie Ochrony Warstwy Ozonowej
Konwencja w Sprawie Ochrony i Lista Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody IUCN
Porozumienie o ochronie populacji europejskich nietoperzy EUROBATS
Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku Północno-Wschodniego Atlantyku Morza Irlandzkiego i Morza Północnego ASCOBANS
Porozumienie Paryskie
Protokół z Kioto
Protokół z Montrealu (Protokół Montrealski)
Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu UNFCCC
Strategia Różnorodności Biologicznej w UE do 2030
Szczyt Ziemi 1992 (Earth Summit 1992)
Szczyt Ziemi 2002 (The World Summit on Sustainable Development)
Światowy Dzień Środowiska
Traktat o przestrzeni kosmicznej (Outer Space Treaty)

Wiedza ekologiczna – dodatkowe informacje:
aforyzmy ekologiczne, biblioteka ekologa, biblioteka młodego ekologa, ekoprognoza, encyklopedia ekologiczna, hasła ekologiczne, hasztagi (hashtagi) ekologiczne, kalendarium wydarzeń ekologicznych, kalendarz ekologiczny, klęski i katastrofy ekologiczne, największe katastrofy ekologiczne na świecie, międzynarodowe organizacje ekologiczne, podcasty ekologiczne, poradniki ekologiczne, (nie) tęgie głowy czy też (nie) najtęższe umysły, znaki i oznaczenia ekologiczne

Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc dobra, mocna kawa wcale nie jest taka zła ;-)

Zapisz się na Newsletter i otrzymuj email z ekowiadomościami. Dodatkowo dostaniesz dostęp do specjalnego działu na stronie portalu, gdzie pojawiają się darmowe materiały do pobrania i wykorzystania. Poradniki i przewodniki, praktyczne zestawienia, podsumowania, wzory, karty prac, checklisty i ściągi. Wszystko czego potrzebujesz do skutecznej i zielonej rewolucji w twoim życiu. Zapisz się do Newslettera i zacznij zmieniać świat na lepsze.

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres: informacje@wlaczoszczedzanie.pl

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie