Pustynnienie

Pustynnienie

25/06/2025 | @ | 8 min 🕒

Spis treści

Ziemia traci grunt pod nogami

Ziemia od zawsze zmieniała się pod wpływem czasu i klimatu. Były epoki lodowcowe, były suche stepy, ale zmiany te zachodziły powoli, na przestrzeni tysięcy lat. Dziś jednak coś przyspieszyło. Tam, gdzie dawniej rosła trawa, widać piasek. Tam, gdzie były pastwiska, pojawia się goła skorupa. Nie chodzi tu tylko o Saharę, bo proces pustynnienia postępuje na każdym kontynencie, także w Europie i w Polsce.

To nie pustynia rozrasta się naturalnie, ale to my ją tworzymy przez nadmierny wypas, wylesianie, nieodpowiednie rolnictwo i degradację gleb. Zamiast dbać o to, co mamy pod nogami, zabieramy z gleby więcej, niż jest w stanie nam dać. Gleba przestaje oddychać, traci strukturę, wilgoć, życie.

Czy zauważymy ten proces, zanim będzie za późno? Czy zdążymy odbudować to, co znika bez hałasu – warstwę, na której stoi całe życie lądowe?

O co tu chodzi?

Pustynnienie (desertification) to proces trwałej degradacji gleby i ekosystemów na obszarach suchych, półsuchych i subwilgotnych. Nie oznacza on dosłownego tworzenia się pustyń, ale pogarszanie się jakości gleby, zmniejszenie zdolności produkcyjnej i spadek różnorodności biologicznej – często aż do momentu, w którym ziemia przestaje pełnić swoje funkcje.

Główne przyczyny pustynnienia:

  • nadmierna eksploatacja gleb (np. monokultury, zbyt intensywne rolnictwo),
  • wylesianie i wypalanie roślinności,
  • nadmierny wypas zwierząt hodowlanych,
  • niewłaściwe gospodarowanie wodą (melioracje, odwodnienie, brak retencji),
  • zmiany klimatu (susze, wzrost temperatury, ekstremalne zjawiska pogodowe).

Skutki pustynnienia są poważne i narastające:

  • kurczenie się powierzchni gruntów nadających się do uprawy i wypasu,
  • utrata próchnicy, spadek żyzności i retencji wodnej,
  • nasilenie burz pyłowych oraz lokalnych powodzi i osuwisk,
  • zasolenie gleb na terenach suchych i intensywnie nawadnianych,
  • zanik roślinności i siedlisk, co prowadzi do utraty bioróżnorodności,
  • uwalnianie węgla z gleby – zamiast pochłaniać CO₂, zaczyna go emitować.

To proces cichy, ale niszczący, odbierający ludziom ziemię, źródło utrzymania, wodę i bezpieczeństwo żywnościowe. Dotyczy dziś 1/4 powierzchni lądów i 3 miliardów ludzi. Skutki pustynnienia odczuwa coraz więcej regionów, także w Europie.

Historia zjawiska

Choć termin „pustynnienie” jest nowy, sam proces towarzyszył cywilizacjom od tysięcy lat i często przyczyniał się do ich upadku.

  • ok. 2200 r. p.n.e. – susze i degradacja ziem mogły przyczynić się do upadku Imperium Akadyjskiego (Mezopotamia),
  • IV w. p.n.e. – III w. n.e. – nadmierna eksploatacja gleb i deforestacja w Cesarstwie Rzymskim prowadziła do wyjałowienia obszarów wokół Morza Śródziemnego,
  • XIX–XX w. – kolonialna gospodarka rolnicza w Afryce i Azji przyspieszała degradację terenów półpustynnych,
  • 1930–1936, USA – słynny „Dust Bowl”: susza i wiatry na Wielkich Równinach połączone z nadmierną orką i brakiem zadrzewień spowodowały kryzys ekologiczny i humanitarny,
  • 1970–2000, Sahel (Afryka Północna) – niekontrolowany wypas i zmiany klimatu doprowadziły do utraty milionów hektarów użytków rolnych.

Dziś pustynnienie dotyczy także Europy Południowej, oraz obszarów pogranicza rolniczego w Polsce: Kujaw, Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej.

Najczęstsze pytania i odpowiedzi

Dlaczego to ważne?
Bo bez zdrowej gleby nie ma żywności, wody, stabilnego klimatu ani ochrony bioróżnorodności.

Jak to dotyczy mojego życia?
Pustynnienie to mniej wody, mniej plonów, większe ceny żywności, więcej burz pyłowych i migracji.

Czy mam wpływ?
Tak. Przez sposób, w jaki konsumujesz: jedzenie, ubrania, produkty rolne. Przez wybór, czy wspierasz regenerację gleby, czy jej degradację.

A co z rządami i firmami?
One tworzą prawo rolne, dotacje, systemy retencji i edukacji. Ale to presja społeczna wymusza zmiany w myśleniu o glebie.

Czy muszę coś poświęcić?
Nie. Wystarczy, że zaczniesz szanować to, co masz pod stopami. Gleba to najcenniejsza warstwa planety.

Fakty, które robią wrażenie

  • Pustynnienie zagraża 1/4 powierzchni lądów na Ziemi. To obszar większy niż Afryka.
  • Około 3 miliardy ludzi żyje na terenach zagrożonych pustynnieniem. To niemal 40% światowej populacji.
  • W ciągu 100 lat zniszczono 1/3 użytków rolnych na świecie. Proces ten nadal postępuje.
  • Do 2050 roku może zniknąć kolejne 1,5 mld hektarów ziemi uprawnej. O ile nie zmienimy sposobu gospodarowania. W Afryce pustynnienie odpowiada za 80% strat w rolnictwie. To jeden z głównych czynników migracji.
  • W Hiszpanii 74% terytorium zagrożone jest pustynnieniem. Zjawisko postępuje szczególnie w Andaluzji.
  • W Polsce procesy pustynnienia już się rozpoczęły. Kujawy, Wielkopolska, Ziemia Lubuska to najbardziej zagrożone regiony.
  • Zdrowa gleba może zatrzymać do 100 l wody na m². Gleba zdegradowana nawet 10 razy mniej.
  • Bez ochrony gleby nie zrealizujemy celów klimatycznych. Gleba to magazyn węgla, większy niż atmosfera.
  • Roślinność zubożona przez pustynnienie nie chroni przed erozją wiatru i deszczu. Powstają burze pyłowe i lokalne powodzie.
  • Pustynia Błędowska, największy w Polsce obszar lotnych piasków,  jest efektem działalności człowieka, między innymi w wyniku wycinki dużej ilości drzew pod budowę szybów kopalnianych.

Źródła: FAO, IPCC AR6, UNEP, UNCCD, WWF, EEA, Our World in Data

Czy wiesz, że…

  • Gleba to nie „brud” tylko ekosystem pełen życia.
  • 1 cm próchnicy tworzy się nawet 100 lat.
  • 95% naszego pożywienia pochodzi z gleby.
  • Zadrzewienia śródpolne spowalniają pustynnienie.
  • „Rolnictwo węglowe” może pomóc regenerować glebę.
  • Można odbudować glebę… przez świadome koszenie!

Obraz, który zapamiętasz

Wyobraź sobie skórę. Zdrową, elastyczną, miękką, oddychającą. Chroni ciało, reguluje temperaturę, goi się po zranieniu. A teraz wyobraź sobie, że ta skóra staje się szorstka, spękana, wysuszona. Każde zadrapanie zamienia się w ranę. Taka właśnie jest ziemia dotknięta pustynnieniem – traci swoją ochronną warstwę, pęka, nie regeneruje się.

Gleba to skóra planety. Gdy ją tracimy odsłaniamy to, co pod spodem, a tam nie ma już życia.

Słowa, które zostają w głowie

Hasła działania

  • Ziemia nie odrasta. Dbaj o nią teraz.
  • Każdy centymetr gleby to pokolenie pracy natury.
  • Gleba to życie, nie traktuj jej jak brud.
  • Wspieraj ziemię, która cię karmi.

Refleksje i przysłowia

  • Gdzie pęka gleba, pęka bezpieczeństwo.
  • Pustynnienie nie przychodzi z piaskiem, przychodzi z milczeniem.
  • To, co wydaje się martwe, było kiedyś żyzne.
  • Kto nie szanuje gleby, traci przyszłość.

Cytaty

  • „Walka z pustynnieniem to walka o życie.” – António Guterres
  • „Nie dziedziczymy ziemi po rodzicach – pożyczamy ją od dzieci.” – Antoine de Saint-Exupéry
  • „Ziemia to nie fabryka. To organizm.” – Vandana Shiva
  • „Każde ziarenko gleby to kapitał przyszłości.”

Co możesz zrobić już dziś?

  • Wspieraj produkty pochodzące z rolnictwa regeneratywnego – pytaj o źródło.
  • Ogranicz marnowanie żywności – to mniej presji na uprawy.
  • Sadź rośliny wieloletnie, drzewa, roślinność wiążącą azot i próchnicę.
  • Promuj zadrzewienia, ogrody deszczowe i zieloną infrastrukturę.
  • Edukuj innych: gleba to życie, nie śmietnik.
  • Zwracaj uwagę na ochronę mokradeł i torfowisk – to naturalne magazyny wody i sprzymierzeńcy w walce z pustynnieniem.

To nie muszą być wielkie działania, ale jeśli ziemia ma oddychać, musimy ją przestać dusić.

Zajrzyj pod powierzchnię

Pojęcia techniczne

  • Infiltracja wody – proces wsiąkania wody opadowej w glebę. Kluczowy dla nawodnienia roślin i uzupełniania wód gruntowych. Gleby zdegradowane mają niższą zdolność infiltracyjną.
  • Poziom próchnicy – zawartość substancji organicznych w glebie, warunkująca jej żyzność i zdolność do magazynowania wody. Spadek próchnicy to pierwszy sygnał degradacji ziem.
  • Rolnictwo węglowe (carbon farming) – praktyki rolnicze, które zwiększają pochłanianie CO₂ przez glebę i roślinność, m.in. poprzez kompostowanie, zadrzewianie, agroleśnictwo. Mogą wspierać zarówno ochronę klimatu, jak i rekultywację terenów suchych.
  • Stepowienie Polski – Pojęcie stepowienia opisuje proces przekształcania się łąk i pastwisk w suche zbiorowiska trawiaste przypominające stepy. W Polsce stepowienie notowane jest m.in. na Kujawach, w Wielkopolsce, na Pomorzu i południowym wschodzie kraju – zwłaszcza tam, gdzie niska lesistość i małe opady łączą się z eksploatacją wód podziemnych i kopalin. To zjawisko które może być wstępem do pustynnienia
  • Sucha erozja – proces niszczenia powierzchni gleby przez wiatr i ulewne deszcze w suchym klimacie. Prowadzi do utraty warstwy próchnicznej, wyjałowienia i zmniejszenia retencji wodnej.
  • Światowy Dzień Walki z Pustynnieniem i Suszą – obchodzony 17 czerwca, przypomina o konieczności ochrony gleb i ekosystemów. Wpisuje się w Dekadę Restytucji Ekosystemów (2021–2030) ONZ – globalny plan odtwarzania zdegradowanych terenów i przeciwdziałania zmianom klimatu.
  • UNCCD – Konwencja Narodów Zjednoczonych do spraw zwalczania pustynnienia, przyjęta w 1994 roku. Jedyny globalny traktat prawny dotyczący degradacji gleb i suszy. Wspiera kraje w przeciwdziałaniu pustynnieniu oraz promuje zrównoważone użytkowanie ziemi.

Pojęcia specjalistyczne

  • Degradacja gleby – pogorszenie jakości gleby na skutek działalności człowieka lub zmian klimatu. Może prowadzić do pustynnienia, spadku plonów i utraty zdolności retencyjnych.
  • Granica suchej granicy – umowna granica między regionami suchymi i półsuchymi, definiowana m.in. na podstawie opadów i parowania. Przesuwa się pod wpływem zmian klimatu.
  • Mokradła i torfowiska – obszary podmokłe o kluczowej roli w magazynowaniu wody, pochłanianiu CO₂, filtrowaniu zanieczyszczeń i ochronie gleby. Przywracanie ich funkcji retencyjnych to jedno z najskuteczniejszych działań przeciw pustynnieniu i suszom.
  • Roślinność kserofilna – rośliny przystosowane do życia w warunkach niedoboru wody (np. sukulenty, krzewinki stepowe). Ich obecność może wskazywać na postępujące przesuszenie środowiska.
  • Zadrzewienia śródpolne – pasy drzew i krzewów sadzone między polami uprawnymi. Chronią glebę przed erozją wiatrową i zatrzymują wodę w krajobrazie rolniczym.
  • Zarządzanie zlewnią – zintegrowane podejście do ochrony wody, gleby i roślinności w obrębie całego obszaru zlewnego rzeki. Pomaga ograniczać erozję i przeciwdziała pustynnieniu.
  • Zielona strefa buforowa – pasy roślinności (np. drzewa, krzewy) stosowane w rolnictwie lub rekultywacji, które chronią glebę przed erozją wiatrową i utratą wilgoci.
  • Zrównoważony wypas – rotacyjne wypasanie zwierząt w sposób, który nie degraduje gleby i pozwala roślinności na regenerację. Kluczowy element tradycyjnego gospodarowania w strefach suchych.

Zasoby edukacyjne i raporty

Dane i analizy regionalne

Filmy i multimedia

źródło: materiały prasowe
wlaczoszczedzanie.pl
Pustynnienie, autorzy, licencja CC BY SA 4.0

Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

📩 Zapisz się na newsletter i otrzymuj ekowiadomości prosto na swoją skrzynkę!
Subskrypcja daje Ci także dostęp do specjalnego działu na portalu, gdzie znajdziesz darmowe materiały do pobrania: poradniki, przewodniki, praktyczne zestawienia, wzory, karty pracy, checklisty i ściągi. Wszystko, czego potrzebujesz, aby skutecznie wprowadzać ekologiczne zmiany w swoim życiu.

Dołącz już teraz i zacznij zmieniać świat na lepsze! 📩

☕ Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc…..

dobra, mocna kawa wcale nie jest taka zła ;-) ☕

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres:
✉️ informacje@wlaczoszczedzanie.pl

🔍Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie

Przewijanie do góry