Pustynnienie

Pustynie pochłaniają prawie 6 mln hektarów ziemi rocznie, w 60 krajach, zamieszkanych przez około miliard ludzi. Najbardziej dotknięte procesem pustynnienia są kraje rozwijające się, ale zagrożone są także kraje uprzemysłowione, gdzie intensywne stosowanie pestycydów, nawozów oraz intensywna melioracja prowadzą do wypłukania gleby.

Kolejne przyczyny pustynnienia to: wycinanie lasów, degradacja drzew na sawannie, zaorywanie stepów, nadmierny wypas bydła, zmiana kierunku biegu rzek, górnictwo, porzucanie tradycyjnych technik uprawy na rzecz rolnictwa towarowego.

Pustynia Błędowska, największy w Polsce obszar lotnych piasków (około 33 km²), leżący na pograniczu Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Olkuskiej, jest efektem działalności człowieka, między innymi w wyniku wycinki dużej ilości drzew pod budowę szybów kopalnianych.

Pustynnienie to również proces poszerzania się pustyń na obszarach, gdzie nie zaobserwowano w czasach historycznych pustyń.

Podstawowe informacje

Pustynnienie to proces degradacji gleb na terenach suchych, półsuchych i półwilgotnych. Wpływa na to wiele czynników, jak zmiany klimatyczne, czy działalność człowieka w postaci nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych.

Pustynnienie prowadzi do zmniejszenia terenów rolniczych, oraz przyspiesza erozję gleby, która przyczynia się do obniżenia żyzności ziemi. Tam, gdzie do tej pory można było uprawiać rośliny czy wypasać zwierzęta, staje się to niemożliwe, gdyż tereny te zmieniają się w pustynię. Ważnym skutkiem procesu pustynnienia są zniszczone ekosystemy. Naturalne środowisko zwierząt i roślin ulega degradacji.

Walka z pustynnieniem to przede wszystkim działania wspomagające obszary suche, półsuche i półwilgotne dla osiągania zrównoważonego rozwoju. Zagrożone pustynnieniem kraje wprowadzają zakaz wycinania drzew, oraz nakładają ograniczenia wypasu bydła lub zużycia wody. Jednocześnie wprowadzają akcję zalesiania i sadzenia roślinności w dolinach rzek okresowych. Ochrona lasów jest kluczowym elementem walki z rozprzestrzenianiem się terenów pustynnych.

Światowy Dzień Walki z Pustynnieniem i Suszą

Co roku 17 czerwca obchodzony jest Światowy Dzień Walki z Pustynnieniem i Suszą. Dzień ten ma na celu zainicjowanie działań, które przywrócą zdegradowanym terenom wartość gospodarczą, utworzą nowe, zielone miejsca pracy, zwiększą bezpieczeństwo zasobów żywności, oraz pomogą odbudować bioróżnorodność, a także przeciwdziałać zmianom klimatu. Dzień ten wpisuje się w agendę Dekady Restytucji Ekosystemów, czyli planu działań ONZ na lata 2021-2030, którego celami są zapobieganie, powstrzymywanie i odwracanie procesów degradacji ekosystemów na wszystkich kontynentach i oceanach.

dodatkowe informacje:
Światowy Dzień Walki z Pustynnieniem i Suszą

Pustynnienie na świecie

Symulacje zmian pogodowych związanych z globalnym ociepleniem przewidują zmiany opadów w różnych rejonach Ziemi. Sumarycznie wyparuje z oceanów i spadnie więcej wody, szczególnie na obszarach położonych na wyższych szerokościach geograficznych. Jednak olbrzymie rejony globu nie tylko będą tracić wodę w wyniku przyspieszonego parowania w wyższej temperaturze, ale będą także otrzymywać dużo mniej wody opadowej. Dotyczy to szczególnie terenów położonych w rejonach zwrotnikowych pomiędzy 20 i 45 stopniem szerokości geograficznej.

Konsekwencją zmniejszenia opadów w rejonach zwrotników będzie poszerzenie pasa pustyń zwrotnikowych.

Postępujące stepowienie lub jałowienie obszarów rolniczych, aż po całkowitą utratę żyzności przez gleby, nie ograniczy się do kontynentu afrykańskiego. ONZ szacuje, że zagrożonych pustynnieniem jest już ponad 100 krajów. Zjawisko degradacji gleb dotyczy jednej trzeciej wszystkich terenów rolniczych na Ziemi, a z jego skutkami walczy miliard ludzi.

Ocenia się, że każdego roku na całym świecie bezpowrotnie traci się około 24 miliardów ton urodzajnej ziemi, co odpowiada wszystkim użytkom rolnym Stanów Zjednoczonych. Powstające każdego roku na skutek pustynnienia straty w dochodach ocenia się na ponad 40 miliardów dolarów.

Tylko kontynent afrykański, najbardziej dotknięty zjawiskiem pustynnienia, traci rocznie potencjał gospodarczy równy 9 miliardom dolarów. Do roku 2025 powierzchnia użytkowanej obecnie w Afryce ziemi uprawnej może zmniejszyć się o dwie trzecie.

Afryka

Afryka to kontynent w największym stopniu dotknięty procesem pustynnienia. Aż 2/3 powierzchni Afryki stanowią pustynie bądź suche gleby. Blisko 3/4 wysuszonych terenów rolniczych uległo degradacji.

W afrykańskiej Somalii z powodu braku wody kwitnie piractwo. Niektórzy mieszkańcy nielegalnie przekraczają granicę z Kenią oraz Etiopią i kradną wodę pitną. W pasie największej suszy znajduje się Somalia, Etiopia, Kenia, Tanzania, Mozambik, Malawi, Zimbabwe, Botswana, Lesotho, RPA, Zambia, Angola i Namibia, czyli cały wschód i południe Czarnego Lądu.

Azja

Na rozległym kontynencie azjatyckim pustynnienie przybiera wiele różnych form. 1,7 miliarda hektarów stanowią gleby półwilgotne, półsuche i suche, obejmujące pas od wybrzeża Morza Śródziemnego aż do brzegów Pacyfiku.

Do obszarów, które uległy degradacji zalicza się m.in.: piaszczyste wydmy Syrii, strome zbocza Nepalu oraz wylesione tereny wysokogórskie w Laos.

Indie i Pakistan już dziś doświadczają 50 stopniowych upałów, a do tego grozi im dalszy spadek ilości opadów.

Również w Chinach dochodzi do ekstremalnych susz. Jangcy osiąga najniższe poziomy w historii, a Huang Ho jest eksploatowana przez chińską gospodarkę tak intensywnie, że często nie dociera do Zatoki Pohaj. W następstwie nasilających się susz cierpią dziesiątki miliony ludzi.

Aby zapewnić sobie stabilny dostęp do wody Chiny budują tamy na Mekongu, odcinając od wody Wietnam, Laos, Kambodżę i Tajlandię. W konflikcie z Chinami kraje te nie mają żadnych szans, by skutecznie sprzeciwić się polityce sąsiada. Jednak plany Chin idą dalej. Przygotowywany jest projekt odwrócenia biegu Brahmaputry, która po opuszczeniu terenu chińskiego Tybetu płynie przez Indie i Bangladesz. To otwiera kolejne pole do konfliktu o wodę.

Ameryka Łacińska i Karaiby

1/4 terenu Ameryki Łacińskiej i Karaibów stanowią pustynie i suche gleby. Rozciągają się one od południowych wybrzeży Ekwadoru, przez linię brzegową Peru, aż do północnej części Chile. Ponadto, Peru, Boliwia, Chile i Argentyna położone są na wysuszonym płaskowyżu w Andach Środkowych (Altiplano).

Problem wysuszonych gleb dotyka również Karaiby, a zwłaszcza ich wschodnie wyspy, gdzie zjawisko erozji jest coraz powszechniejsze.

Europa

Również Europa, szczególnie jej część południowa, zostanie poważnie dotknięta suszami i pustynnieniem. Kraje takie jak Hiszpania, Grecja czy Włochy już teraz liczą straty z powodu susz w miliardach euro. A sytuacja może stać się dużo poważniejsza. Przewiduje się, że w Hiszpanii opady zmniejszą się o 40% do 2070 roku nawet. Notowany wzrost temperatury jest dwa razy wyższy od średniej światowej. Hiszpańska Barcelona z powodu braku opadów jest zmuszona importować słodką wodę tankowcami.

Degradacja gleb, pustynnienie, oraz susze dotkną Armenii, Azerbejdżanu, Bułgarii, Gruzji, Republiki Mołdawii, Rumunii, Federacji Rosyjskiej i Ukrainy. Klimat tych państw jest uznawany za półwilgotny, a na niektórych obszarach, zwłaszcza wzdłuż pólnocno-zachodniego wybrzeża Morza Czarnego i Kaspijskiego, za półsuchy.

Stepowienie Polski

Od lat trzydziestych XX w. pojęcie stepowienia jest często stosowane do określania procesów, które prowadzą do pustynnienia. Stepowienie to stopniowe wchodzenie sucholubnej roślinności typowej dla strefy półsuchej i przemiana łąk, pastwisk i zarośli w zbiorowiska trawiaste podobne do stepów. Wyraża się ono znacznym spadkiem zasobów wodnych, zmniejszaniem plonów, ograniczeniem hodowli z powodu braku paszy itp. oraz rozwojem erozji wietrznej.

Stepowienie występuje głównie na terenach o małej lesistości i stosunkowo małych rocznych opadach.

Pojęcie stepowienia odnoszone było najwcześniej do opisu zjawiska wynikającego z wytrzebienia w XVIII i XIX wieku w Puszczy Noteckiej i nadmiernej eksploatacji wód podziemnych w Wielkopolsce, co przy tradycyjnie małych opadach w tej części kraju (450–500 mm rocznie) musiało doprowadzić do rozwoju takich zjawisk.

Obecnie zjawisko stepowienia obserwowane jest także na Pomorzu, Kujawach i południowo-wschodniej Polsce. W południowej i środkowej Polsce poziom wód podziemnych jest z przyczyn naturalnych niski. Ulega on dalszemu obniżaniu przede wszystkim w wyniku braku spójnej gospodarki wodą oraz eksploatacji surowców naturalnych, a zwłaszcza węgla brunatnego metodą odkrywkową. Doprowadziło to do zmniejszenia dostępności wody dla gospodarki, a zwłaszcza rolnictwa i ekosystemów naturalnych.

Gleby w Polsce są w większości glebami lekkimi, o małej retencji wód opadowych i wprowadzanie nowych, intensywnych systemów produkcji roślinnej dodatkowo zmniejsza zasoby wód glebowych. W rezultacie w okresach bezdeszczowych obserwuje się obumieranie i zasychanie roślin oraz znaczne wzmożenie erozji wietrznej. Obszary objęte intensywną erozją wietrzną pokrywają się z obszarem niedoboru wód podziemnych.

Choć stepowienie obszarów Polski jest jeszcze dalekie od problemu pustynnienia, skutki niewłaściwej gospodarki wodami podziemnymi i nieprawidłowym użytkowaniem gleb, mogą doprowadzić do nieodwracalnych zmian w ekosystemach naturalnych, lasach i rolnictwie.

Skutki pustynnienia gruntów

• zwiększenie powierzchni pustynnych i półpustynnych – co prowadzi do zmniejszenia powierzchni gruntów możliwych do wykorzystania rolniczego, a to skutkuje ograniczeniem możliwości produkcji rolnej
• przyspieszona erozja gleb – co prowadzi do obniżenia żyzności gleb i zmniejszenia jej produktywności
• występowanie burz pyłowych – prowadzące do katastrof ekologicznych jak Dust Bowl. Jest to okres pomiędzy latami 1931–1938, określany jako brudne lata trzydzieste (Dirty Thirties), w którym dziewiętnaście stanów na obszarze Wielkich Równin (Stanów Zjednoczonych Ameryki) zostało dotkniętych klęską ekologiczną spowodowaną wieloletnią suszą, intensywną eksploatacją rolniczą gruntów i silną erozją gleby.
• wzrost zasolenia gleb – np. rejon Jeziora Aralskiego, suche stepy południowego  Kazachstanu, Wyżyna Irańska
• niszczenie ekosystemów – naturalnej pokrywy roślinnej i siedlisk wielu zwierząt
• emisja dwutlenku węgla do atmosfery – poprzez uwalnianie substancji odżywczych z gleby

Sposoby eliminacji pustynnienia

• zakaz wylesiania
• zalesianie
• nawadnianie
• ograniczenie wypasu bydła lub zmiana sposobów wypasu
• sadzenie roślinności w dolinach rzek okresowych
• tworzenie pomiędzy polami pasów drzew i krzewów – zadrzewienia śródpolne
• zmniejszenie zużycia wody

Niewiele osób zdaje sobie sprawę z dobrodziejstw mokradeł i torfowisk. Bez tego nie można przezwyciężyć pustynnienia. Mokradła i torfowiska to podmokłe obszary, które pochłaniają dwutlenek węgla, działają jak filtry gleby, powietrza i wody, a co najważniejsze magazynują wodę.

dodatkowe informacje:
Mokradło
Torfowisko

Europejska Agencja Kosmiczna (ESA) w walce z pustynnieniem

Europejska Agencja Kosmiczna zaangażowana jest w walkę z pustynnieniem i suszą od kilkunastu lat. Dzięki zdjęciom satelitarnym zjawisko pustynnienia i degradacji gleb może być systematycznie monitorowane. Satelity teledetekcyjne z łatwością rejestrują nawet niewielkie zmiany powierzchni ziemi pokrytej piaskiem, obszary wypalanych lasów i łąk (co jest również przyczyną pustynnienia), jak również procesy erozji i przesuszenia gleby. Rejestrowane obrazy są przydatne w gospodarowaniu zasobami wodnymi, planowaniu przestrzennym i w działaniach na rzecz ochrony środowiska.

Od kilku lat ESA wspiera również państwa afrykańskie, którym dostarcza dane dotyczące zasobów wodnych. W ostatnich latach udostępniono darmowo ponad 8,5 tys. zdjęć pomocnych w gospodarce wodnej w Afryce.

Ponadto ESA prowadzi projekt DesertWatch, który dotyczy szczegółowego monitorowania najbardziej zagrożonych pustynnieniem państw w Europie – Grecji, Włoch, Portugalii i Turcji. W ramach tego programu tworzone są mapy, modele, jak również wizualizacje prognozujące postęp zjawiska w przyszłości.

Historia Jeziora Czad

Wyczerpywaniu zasobów wodnych, degradacji jakości wody i gleby towarzyszy rosnąca populacja i rosnące zapotrzebowanie na wodę, nie tylko bezpośrednio przez ludzi, ale także ze strony zapewniającego im żywność rolnictwa i zwierząt hodowlanych. Wszystko razem prowadzi do rezultatów, które można zilustrować historią zaniku jeziora Czad, niegdyś wielkiego zbiornika wodnego, dostarczającego wodę 20 milionom ludzi.

Dawniej jego powierzchnia zależała od pory roku i wahała się od 11 do 22 tys. km kw. W latach 60. XX wieku osiągała nawet powierzchnię 26 tys. km kw., ale od tego czasu jezioro Czad stopniowo wysycha. W 2000 roku jego powierzchnia zmalała do zaledwie 1,5 tys. km kw.

Przyczyną takiego stanu jest zmniejszenie się w ostatnich latach opadów w tym regionie przy jednoczesnym zwiększonym zapotrzebowaniu na wodę w rolnictwie. Projekty irygacyjne Czadu, Kamerunu, Nigerii i Nigru obniżyły zarówno poziom wody w jeziorze, jak też w dopływających rzekach. Szacuje się że ludzka działalność w 50% odpowiada za zmniejszenie powierzchni jeziora.

źródło: materiały prasowe
Pustynnienie, autorzy, licencja CC BY SA 4.0

Zmiany klimatu – dodatkowe informacje:
carbon offset, dekarbonizacja, denializm klimatyczny (zaprzeczanie globalnemu ociepleniu), depresja klimatyczna (ekolęk, lęk klimatyczny), fakty i mity klimatyczne, handel emisjami CO2, hipoteza pistoletu metanowego, naturalna zmienność klimatu, neutralność klimatyczna, neutralność węglowa, odnawialne źródła energii, rekompensata węglowa, sekwestracja CO2, ślad ekologiczny, ślad węglowy, ślad wodny, węglowy rezerwuar, zielona transformacja energetyczna, zielony rozwój, zrównoważony rozwój

efekt cieplarniany, gazy cieplarniane, globalne ocieplenie
dwutlenek węgla, freony (chlorofluorowęglowodory CFC), metan, ozon, podtlenek azotu

międzynarodowe organizacje, petycje, protokoły, umowy:
Europejski System Handlu Emisjami (EU ETS), Europejski Zielony Ład, funduszu Loss and Damage, Green Climate Fund, Konferencje Stron COP (Conferences of the Parties), Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC), Petycja Oregońska, Porozumienie Paryskie, Protokół z Kioto, Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (United Nations Framework Convention on Climate Change – UNFCCC, FCCC)

zagrożenia ekologiczne związane z zmianami klimatu:
blaknięcie (bielenie) raf koralowych, El Niño, ekstremalne zjawiska, gatunki zagrożone wyginięciem, geoinżynieria klimatu, gwałtowne zmiany pogody, huragany, kwaśny deszcz, La Niña, miejska wyspa ciepła, migracje gatunków, migracja ludności, ocieplenie oceanu, odtlenienie oceanu, osuwiska i tsunami, otwarcie nowych szlaków handlowych, paliwa kopalne, podtopienia, powodzie, punkty krytyczne w ziemskim systemie klimatycznym, pustynnienie, redukcja morskiej pokrywy lodowej (zmniejszenie zasięgu i frekwencji lodu morskiego), sprzężenia zwrotne w ziemskim systemie klimatycznym, straty ekonomiczne, susza, topnienie lodowców i lądolodów, topnienie lodu morskiego, topnienie wiecznej zmarzliny, ubożenie (utrata) różnorodności biologicznej, wydłużony okres wegetacyjny roślin, wylesianie (deforestacja), wymieranie gatunków, wzrost poziomu mórz i oceanów, wzrost śmiertelności, zakwaszenie wód (rzek, jezior, mórz i oceanów), zmniejszony dopływ słodkiej wody, zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie środowiska, zmiana (modyfikacja) cyrkulacji atmosferycznej, zmiana cyrkulacji termohalinowej (zaburzenie cyrkulacji oceanicznej), zwiększenie produkcji rolnej, zwiększenie powierzchni tundry w Arktyce, zwiększony zasięg występowania wektorów przenoszących zakaźne drobnoustroje (rozprzestrzenianie się chorób)

Wiedza ekologiczna – dodatkowe informacje:
aforyzmy ekologiczne, biblioteka ekologa, biblioteka młodego ekologa, ekoprognoza, encyklopedia ekologiczna, hasła ekologiczne, hasztagi (hashtagi) ekologiczne, kalendarium wydarzeń ekologicznych, kalendarz ekologiczny, klęski i katastrofy ekologiczne, największe katastrofy ekologiczne na świecie, międzynarodowe organizacje ekologiczne, podcasty ekologiczne, poradniki ekologiczne, (nie) tęgie głowy czy też (nie) najtęższe umysły, znaki i oznaczenia ekologiczne

Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc dobra, mocna kawa wcale nie jest taka zła ;-)

Zapisz się na Newsletter i otrzymuj email z ekowiadomościami. Dodatkowo dostaniesz dostęp do specjalnego działu na stronie portalu, gdzie pojawiają się darmowe materiały do pobrania i wykorzystania. Poradniki i przewodniki, praktyczne zestawienia, podsumowania, wzory, karty prac, checklisty i ściągi. Wszystko czego potrzebujesz do skutecznej i zielonej rewolucji w twoim życiu. Zapisz się do Newslettera i zacznij zmieniać świat na lepsze.

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres: informacje@wlaczoszczedzanie.pl

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie