Susza

Zmiany klimatu powodują wzrost średnich temperatur na świecie. Według raportów IPCC świat ocieplił się już o ponad o 1,0°C od czasów przedindustrialnych. W niektórych krajach doprowadza to do pojawiania się ekstremalnych zjawisk pogodowych takich jak susze. Wysycha ziemia i rośliny, zwierzęta walczą o przetrwanie. Wyższa temperatura i brak deszczu prowadzą również do większej liczby pożarów lasów. Susza wpływa na produkcje żywności, prowadząc do jej niedoboru i niedożywienia. Globalne ocieplenie ma również bezpośredni wpływ na opady, ponieważ cieplejsze powietrze może zatrzymać więcej wilgoci.

Susze i zamiecie pyłowe, powodzie i fale upałów, wojny o wodę i setki milionów uchodźców, to efekt zmian klimatu, z którymi mamy do czynienia już teraz. Nie powinniśmy traktować globalnego ocieplenia jako abstrakcyjnego problemu, lecz jako bezprecedensowe wyzwanie i kryzys klimatyczny.

Etapy rozwoju suszy

Susza jest zjawiskiem wieloetapowym. Brak opadów atmosferycznych lub ich znaczące ograniczenie w dłuższym horyzoncie czasowym powoduje przesuszenie powierzchniowej warstwy gleby, w której znajdują się korzenie roślin, co nazywamy suszą glebową (rolniczą), ale również wpływa na obniżenie stanów wody w rzekach poniżej średniego przepływu z wielolecia. Jest to tzw. susza hydrologiczna. Jeśli zjawisko się utrzymuje i dochodzi do znacznego obniżenia poziomu wód podziemnych, mamy do czynienia z suszą hydrogeologiczną. Wówczas może nie być możliwe korzystanie ze studzien kopanych i płytkich wierconych.

W cyklu rozwojowym suszy wyróżnia się cztery etapy:

Susza meteorologiczna (atmosferyczna)

Susza meteorologiczna pojawia się w wyniku braku opadów atmosferycznych lub ich niedoboru, który w połączeniu z wysoką temperaturą powietrza i niską wilgotnością prowadzi do przewagi parowania nad wielkością opadu. Przyczyną jest antycyklonalna (wyżowa) cyrkulacja atmosferyczna, powodująca napływ ciepłych i suchych mas powietrza

Susza rolnicza (glebowa)

Susza rolnicza pojawia się w wyniku utrzymującego się dłużej stanu przewagi ilości wyparowanej wody, nad ilością wody dostarczanej z atmosfery. Oznacza niedobór wody dostępnej dla roślin, na tym etapie suszy obfite opady powodują szybkie uzupełnienie zasobów wody w strefie aeracji.

Susza hydrologiczna

W kolejnej fazie następuje obniżenie poziomu wód gruntowych, w wyniku którego ustaje zasilanie wód powierzchniowych. Podczas suszy hydrologicznej obserwuje się spadek stanu wody i przypływów w rzekach, a nawet wysychanie mniejszych cieków. Późniejsza regeneracja wód podziemnych jest długotrwała.

Susza hydrogeologiczna

Jest następstwem przedłużającej się suszy hydrologicznej. W tym okresie zwierciadło wód gruntowych obniża się w stopniu uniemożliwiającym korzystanie ze studni kopanych i płytkich wierconych. Ograniczone jest powszechne korzystanie z wód również ze względu na pogarszającą się gwałtownie jakość wód gruntowych.

Susza społeczno-gospodarcza

Susza w sensie gospodarczym jest skutkiem wymienionych wcześniej procesów fizycznych. Zapotrzebowanie ludności na wodę przewyższa dostawy a brak wody spowalnia gospodarkę. Najwrażliwszą gałęzią gospodarki na jej występowanie jest rolnictwo.

Susze w Polsce

Zjawisko suszy staje się coraz bardziej powszechne w Polsce, a skutki tego nieodwracalnego procesu coraz bardziej widoczne. Największa z nich, zwana suszą tysiąclecia, nawiedziła Polskę w 1540 roku, a najwyższe w historii temperatury zanotowano w w 1921 roku.

• 1473 rok – pierwszą solidnie udokumentowana susza, której opis zawdzięczamy polskiemu kronikarzowi Janowi Długoszowi. Pod Krakowem, Sandomierzem, Warszawą, Płockiem, Toruniem dało się przejść Wisłę w bród. Wraz z upałami Polskę ogarnęły pożary. Płonął Kraków z kościołem i klasztorem Świętej Jadwigi, ulica Kanonicza i Grodzka. Zajęte ogniem były: Wieliczka, Konin, Bełz, Chełm i Sandomierz. Wystąpił skrajnie niski stan wody na Odrze.
• 1540 rok – susza tysiąclecia. Jej przebieg znamy dzięki zapiskom polskiego astronoma Marcina Biema. Od wiosny do października nie padał deszcz. W tym czasie w Europie prawdopodobnie panowały temperatury wyższe o ok. 5-7 st. C w porównaniu do średnich temperatur w XX wieku.
• 1590 rok – susza trwała od maja przez wiele tygodni. Poziom Wisły był tak niski, że miejscami można było przejść przez nią w bród.
• 1676 rok – na Pomorzu przez całe lato padało ledwie dwa razy. Susza doprowadziła do strat w uprawach zbóż, owoców i warzyw.
• 1684 rok – susza trwała od czerwca do września. Spowodowała słabsze zbiory, doprowadziła do wyschnięcia wielu rzek i zbiorników wodnych, co spowodowało spadek pogłowia bydła, które nie miało ani dostępu do trawy, ani do wody. W obawie przed klęską głodu spowodowanego suszą, król Jan III Sobieski wydał zakaz wywozu zboża z Polski.
• 1921 rok – suszy towarzyszyły najwyższe temperatury, jakie zostały zanotowane na ziemiach polskich. W Prószkówie (Opolskie) zanotowano 40,2 st. C, a w Zbiersku (Wielkopolska) 40,0 st. C.

Ponadto w XX w. susze wystąpiły w Polsce także w latach: 1904, 1913, 1930-1931, 1943, 195-1954, 1959, 1963-1964, 1983, 1992-1994.

Susza w XXI wiek

Od lat susza w Polsce trwa w zasadzie cały czas, stając się już nie sporadyczną anomalią, a stałą normą. Praktyki odwadniania pól, kopania rowów melioracyjnych, osuszania bagien, torfowisk i mokradeł prowadzą do dodatkowego wysychania gleby i nie pozwalają zatrzymywać wody, gdy ta już się pojawi.

Obecnie zasoby wód powierzchniowych w Polsce wynoszą około 1,6 tys. m3/rok/osobę, podczas gdy średnia dla Europy jest niemal 3-krotnie większa (4,56 tys. m3/rok/osobę). Tym samym zasoby wodne Polski są jednymi z najniższych w Europie.

Według dokumentu „Polityka ekologiczna państwa 2030” przygotowanego przez Ministerstwo Środowiska, w najbliższych latach skutki zmian klimatu w Polsce mogą stać się coraz bardziej odczuwalne, a ich efekty w naszym regionie obejmą:

• częstsze ekstrema temperatury
• większą intensywność opadów – mogącą powodować powodzie o każdej porze roku
• wzrost częstotliwości i intensywności huraganów
• częstsze występowanie susz
• strat w produkcji rolnej
• zwiększone ryzyko pożarów lasów

Z jednej strony będzie coraz bardziej sucho (pomijając krótkie i intensywne opady, które mogą wywołać powodzie), z drugiej zaś coraz częściej będzie można zaobserwować silne wiatry, towarzyszące im incydentalne trąby powietrzne, wyładowania atmosferyczne i zamiecie pyłowe.

Obecnie w naszym kraju trwale zagrożonych suszą jest 35% gruntów ornych, a 70%powierzchni użytków zielonych znajduje się na obszarach z deficytem wody. W ciągu najbliższych dekad województwo łódzkie będzie zagrożone silnym pustynnieniem, oraz równolegle powodziami w dolinach największych rzek regionu, tj. Warty, Pilicy i Bzury.

O ile susza glebowa (czy rolnicza) może zostać złagodzona lub zniknąć dzięki deszczom, to zasoby wodne Polski maleją od lat. Ponadto gwałtowne deszcze z jakimi mamy do czynienia, w połączeniu ze złą gospodarką wodną, nie pomagają na długotrwałą suszę. Intensywny opad spływa do rzek, w czym pomaga zła melioracja, brak retencji wody, a później rzekami spływa do morza. Woda z nieba, zamiast zostać zatrzymana na okres bez deszczu, zostaje zmarnowana.

Klimatyczny bilans wody regularnie przyjmuje wartości ujemne. W warunkach zmienionego klimatu latem więcej wody wyparowuje, niż spada jako deszcz. Nawet jeśli suma opadów w ciepłym półroczu nie zmienia się znacząco, to jest coraz cieplej, zatem rośnie parowanie.

Niedobór jest pokrywany z wody zatrzymanej w glebie (czasem w znajdujących się głębiej wód gruntowych). W normalnych warunkach nie stanowi to problemu, ponieważ straty wody w glebie są uzupełniane przez długotrwałe szarugi jesienne, oraz topniejącą na wiosnę pokrywę śniegu. Obecnie jednak brakuje takich długotrwałych opadów, a pokrywa śnieżna może nie pojawić się wcale. Zatem upalne lato z gwałtownymi ulewami obniża zasoby wodne, a brak śniegu przeszkadza w ich uzupełnieniu. Z roku na rok susza postępuje.

Zmiana klimatu i wpływ na suszę w Polsce:

• rośnie średnia temperatura, co oznacza wyższe parowanie – jednocześnie suma opadów w skali roku nie zmienia się znacząco. To znaczy, że wody mamy tyle samo, ale paruje jej więcej.
• zmienia się charakter opadów – globalne ocieplenie sprzyja ekstremalnym zjawiskom pogodowym. Coraz częściej mamy długie okresy bez deszczu, poprzecinane bardzo intensywnymi opadami. To nie pozwala na zatrzymanie wystarczającej ilości wody w glebie.
• cieplejsze zimy oznaczają, że nie mamy pokrywy śnieżnej – która wcześniej zapewniała zapas wody, stopniowo topniejąc na wiosnę

Narastającą suszę widać dobrze na mapach IMGW. Portal pogodowy Stop suszy prezentuje w czasie rzeczywistym aktualne mapy Polski w kontekście zasobów wodnych, prognoz hydro i meteorologicznych, oraz niezbędnych wartości dla różnych gałęzi gospodarki. Inicjatorami projektu są Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, PGW Wody Polskie i Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej PIB. Dane dostarczane przez IMGW-PIB są aktualizowane na bieżąco i oparte na specjalnie dobranych modelach meteo i hydrologicznych.

dodatkowe informacje:
stopsuszy.imgw.pl

Przeciwdziałanie skutkom suszy

Walka z suszą jest problemem ogólnoświatowym który wymaga koordynacji działań na wielu poziomach. Decydenci, władze lokalne, rolnicy, ogrodnicy, a także zwykli obywatele muszą zdać sobie sprawę z powagi sytuacji i podejmować odpowiednie kroki w celu minimalizacji skutków suszy. Postępująca zmiana klimatu będzie tylko pogarszać sytuację, dlatego kluczowe jest zatrzymanie wzrostu temperatury planety. Musimy jednocześnie przystosowywać się do nowych warunków. Dotyczy to nie tylko oszczędzania wody przez wszystkich. Musimy nauczyć się zatrzymywać wodę z deszczu, zarówno w miastach i ogrodach, jak i na polach.

Oszczędzanie wody, racjonalne nawadnianie, a także szukanie alternatywnych rozwiązań, takich jak zbieranie deszczówki czy inwestowanie w bardziej odporne na suszę rośliny, są kluczowe dla przeciwdziałania temu problemowi. Zamiast prostować i betonować należy renaturyzować rzeki. Naturalna retencja (zatrzymywanie) wody w glebie i zbiornikach może być bardzo skuteczna. Należy prowadzić gospodarstwa w duchu zrównoważonego rolnictwa.

Aby poradzić sobie z nowymi warunkami, musimy zupełnie zmienić podejście do wody. W XX wieku docelowym działaniem było jej jak najszybsze odprowadzenie, zabezpieczanie przed powodziami i osuszanie gruntów. PAN wskazuje artykuł z 1937 roku, w którym jako cel gospodarki wodnej przedstawiono odprowadzenie do morza spadającej na ziemię wody przy ograniczeniu do minimum jej szkodliwego działania. W XXI wieku takie podejście jest niewłaściwe i szkodliwe. Narzędzia z ubiegłego stulecia, jak regulacja rzek, odwadniająca melioracja, wielkie zbiorniki retencyjne, nie przystają do obecnych problemów.

Zamiast tego konieczne jest retencjonowanie wody, czyli przechwytywanie, kiedy jest jej nadmiar i oddawanie, kiedy panuje susza. Nie chodzi jednak o wielkie zbiorniki, które są trudne do wykonania i wcale nie rozwiązują problemów braku wody w rolnictwie. Zamiast tego potrzebna jest tzw. mała retencja i wykorzystanie naturalnego krajobrazu wodnego czyli dzikich rzek, terenów podmokłych, naturalnych lasów.

Musimy nauczyć się zatrzymywać wodę tam, gdzie spadła, żeby nie spłynęła zbyt szybko do Bałtyku. Pomóc nam w tym może naturalna retencja. Musimy odtwarzać i chronić mokradła, bagna i torfowiska, stawiać na zadrzewienia śródpolne i dbać o siedliska bobrowe. Powinniśmy zatrzymywać wodę w rowach melioracyjnych tak, by zostawała tam, gdzie spadła.

Jednak adaptacja ma swoje ograniczenia. Jeśli dziś zaczniemy przygotowywać się do obecnych warunków, to za 10-20 lat może się to okazać dalece niewystarczające. Dlatego kluczowe jest ograniczenie emisji gazów cieplarnianych i zatrzymanie zmian klimatu na taki poziomie, do jakiego jesteśmy w stanie się zaadaptować.

dodatkowe informacje:
Oszczędzanie wody
Ślad wodny

źródło: materiały prasowe
Droughts in the area of Poland in recent centuries in the light of multi-proxy data, Climate of the Past, R. Przybylak, P. Oliński, M. Koprowski, J. Filipiak, A. Pospieszyńska, W. Chorążyczewski, R. Puchałka, H. P. Dąbrowski, 16(6), 202
Nauka o klimacie, naukaoklimacie.pl
Polski portal historyczny, historia.org.pl
Susza, autorzy, licencja CC BY SA 3.0
Susze i opady maksymalne w Polsce, H. Lorenc, Seminarium PK GWP, 2011.

Zagrożenia ekologiczne – dodatkowe informacje:

definicje, teorie, hipotezy, zjawiska:
antropocen, antropopresja, bezpieczeństwo ekologiczne, biologiczny potencjał Ziemi do regeneracji (biocapacity), bioremediacja, ekobójstwo (ekocyd), ekomodernizm, ekosystem sztuczny, ekoterroryzm, globalne zagrożenia ekologiczne, granice planetarne, hipoteza wypadających nitów (rivet popping), homogenocen, kapitalocen, katastrofy i klęski ekologiczne, katastrofy ekologiczne na świecie, klęski żywiołowe, masowe wymieranie, monokultura, komodyfikacja żywności (utowarowanie), plantacjocen, plastikoza, plastisfera (plastisphere), przeludnienie, syndrom przesuwającego sią punktu odniesienia, szóste masowe wymieranie (szósta katastrofa), tragedia wspólnego pastwiska, utrata bioróżnorodności, Wielkie przyspieszenie, zielony anarchizm, zjawisko przedniej szyby

degradacja środowiska:
akwakultura, betonoza (betonowanie miast), choroby odzwierzęce, górnictwo morskie, hodowla zwierząt, melioracja, monokultura, niszczenie siedlisk, przełownie, przemysł wydobywczy, przyłów, rolnictwo, spadek liczebności owadów, turystyka masowa, wylesianie (deforestacja), wypalanie traw

ozon i ozonosfera (warstwa ozonowa):
dziura ozonowa, freon (CFC)

zanieczyszczenie środowiska:
azbest, beton, bisfenol A (BPA), eutrofizacja, farmaceutyki, handel emisjami zanieczyszczeń, kwaśny deszcz, mikroplastik, martwe strefy, nanoplastik, neonikotynoidy, niedopałki papierosów, odpady niebezpieczne, pestycydy, polichlorowane bifenyle (PCB), przemysł tekstylny (włókienniczy). sieci widma, sinice, składowiska odpadów (wysypiska śmieci), smog, sól drogowa, sztuczne ognie (fajerwerki, petardy), tworzywa sztuczne (plastik), Wielka Pacyficzna Plama Śmieci, wycieki ropy naftowej, zakwaszenie wód (rzek, jezior, mórz i oceanów), zanieczyszczenie gleby, zanieczyszczenie hałasem, zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie światłem, zanieczyszczenie wody, związki per- i polyfluoroalkilowe (PFAS) – wieczne chemikalia

zmiany klimatu (kryzys klimatyczny):
blaknięcie (bielenie) raf koralowych, denializm klimatyczny (zaprzeczanie globalnemu ociepleniu), efekt cieplarniany, ekstremalne zjawiska, gazy cieplarniane, globalne ocieplenie, kryzys wodny, miejska wyspa ciepła (MWC), migracje gatunków, nawałnice, ocieplenie oceanu, wzrost poziomu mórz i oceanów, podtopienie, powódź, pożar lasu, przyducha, pustynnienie, susza, topnienie lodowców i lądolodów, topnienie lodu morskiego, trąba powietrzna, upał

klęski i katastrofy ekologiczne:
katastrofy jądrowe (nuklearne), katastrofy przemysłowe, największe katastrofy ekologiczne na świecie, największe katastrofy ekologiczne w Polsce, wycieki ropy naftowej

Czerwona księga gatunków zagrożonych, Czerwona Lista IUCN (The IUCN Red List):
gatunek wymarły (extinct EX), gatunek wymarły na wolności (extinct in the wild EW), gatunek krytycznie zagrożony (critically endangered CR), gatunek zagrożony (endangered EN), gatunek narażony gatunek wysokiego ryzyka (vulnerable VU), gatunek bliski zagrożenia (near threatened NT), gatunek najmniejszej troski (least concern LC)
Polska czerwona księga roślin, Polska czerwona księga zwierząt
gatunek inwazyjny (inwazyjny gatunek obcy IGO)

Poruszający i inspirujący do działania apel Davida Attenborough

Wiedza ekologiczna – dodatkowe informacje:
aforyzmy ekologiczne, biblioteka ekologa, biblioteka młodego ekologa, ekoprognoza, encyklopedia ekologiczna, hasła ekologiczne, hasztagi (hashtagi) ekologiczne, kalendarium wydarzeń ekologicznych, kalendarz ekologiczny, klęski i katastrofy ekologiczne, największe katastrofy ekologiczne na świecie, międzynarodowe organizacje ekologiczne, podcasty ekologiczne, poradniki ekologiczne, (nie) tęgie głowy czy też (nie) najtęższe umysły, znaki i oznaczenia ekologiczne

Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc dobra, mocna kawa wcale nie jest taka zła ;-)

Zapisz się na Newsletter i otrzymuj email z ekowiadomościami. Dodatkowo dostaniesz dostęp do specjalnego działu na stronie portalu, gdzie pojawiają się darmowe materiały do pobrania i wykorzystania. Poradniki i przewodniki, praktyczne zestawienia, podsumowania, wzory, karty prac, checklisty i ściągi. Wszystko czego potrzebujesz do skutecznej i zielonej rewolucji w twoim życiu. Zapisz się do Newslettera i zacznij zmieniać świat na lepsze.

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres: informacje@wlaczoszczedzanie.pl

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie