Pożar lasu

Zmiany klimatyczne prowadzą do skrajnych warunków pogodowych takich jak fale upałów, deszcze nawalne, burze, huragany, ale mogą również przyczyniać się do występowania większej liczby pożarów lasów. Jak podają eksperci obecnie płonie dwa razy więcej drzew, niż przed 20 laty, a pożary lasów na świecie stają się coraz częstsze.

W skali globalnej pożary lasów są niekorzystne dla klimatu głównie z powodu wysokich emisji dwutlenku węgla który istotnie wpływa na równowagę klimatyczną Ziemi i pogłębia zachodzące tendencje klimatyczne. Do efektu cieplarnianego przyczyniają się również emitowane w czasie pożarów pyły. Pył w atmosferze absorbuje i rozprasza promieniowanie słoneczne. W konsekwencji wypromieniowując zabsorbowaną energię podwyższa temperaturę powietrza i powoduje wzrost temperatur. Taki proces może trwać długo, bo pyły mogą unosić w atmosferze nawet ponad rok.

Pył w końcu opada a jego część dociera nad obszary podbiegunowe, co oznacza kolejne konsekwencje. Lód przykryty nawet drobną warstwą pyłów, szybciej akumuluje i oddaje energię słoneczną w postaci ciepła, a w konsekwencji szybciej się topi. Naukowcy szacują, że co dekadę bezpowrotnie topnieje 13% lodu morskiego na półkuli północnej. Ich zdaniem zmniejszenie jego zasięgu na półkuli północnej powoduje dalsze zmiany klimatu i występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych na Ziemi.

Jak podaje Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej, za ponad 90% pożarów lasów odpowiedzialny jest człowiek. Obok umyślnych podpaleń najczęstszą ich przyczyną są palone ogniska, grille, używanie w lasach otwartego ognia i niedopałki papierosów, także te wyrzucane z przejeżdżających przez tereny leśne samochodów.

Podstawowe informacje

Pożary zagrażały życiu na Ziemi od czasu jego pojawienia się na lądach. Ich przyczyną były np. erupcje wulkanów, uderzenia piorunów lub meteorytów. Były jednym z czynników kształtujących struktury ekosystemów o różnej skali od spowodowania globalnego masowego wymierania kredowego (prawdopodobnie spłonęła cała lądowa część biosfery), do lokalnego umożliwiania rozwoju pirofitów.

Po opanowaniu ognia przez pierwotnego człowieka i ekspansji gatunku – rozwoju miast i działalności technicznej – pożary coraz częściej miały przyczyny antropogeniczne. W rozrastających się miastach wybuchały trudne do opanowania pożary (burze ogniowe). W Nowym Jorku, w następstwie Wielkiego Pożaru z 1835 roku, ograniczono wykorzystanie drewna w budownictwie (powszechne stało się stosowanie kamienia i cegły). Tworzone jednostki straży pożarnej podejmowały coraz większe wyzwania organizacyjne i techniczne.

Gaszenie pożarów lasu wymaga stosowania innych metod ochrony przeciwpożarowej (np. pasy przeciwpożarowe), zaangażowania wyszkolonych służb i specjalistycznego sprzętu. Konieczna jest stała obserwacja terenu umożliwiająca dostrzeżenie zagrożenia w fazie początkowej i zahamowanie rozprzestrzeniania się ognia. Potrzebna jest powszechna świadomość konieczności przestrzegania zasad zachowania się w lasach i w ich otoczeniu, obowiązku alarmowania służb w przypadku dostrzeżenia ognia oraz podporządkowania się zarządzeniom kierujących akcją gaśniczą.

Zagrożenie ekologiczne i ekonomiczne

Pożary lasów to jedne z najważniejszych zaburzeń i katastrof ekologicznych w lasach. Sprzyja im susza i beztroska człowieka, choć powstają również po uderzeniu pioruna. Wpływ pożaru na ekosystem leśny zależy od skali, rodzaju lasu i intensywności pożaru. Pożary na terenach ekosystemów leśnych przynoszą duże straty ekonomiczne i ekologiczne.

Do ekonomicznych skutków pożarów zaliczamy m.in.:

• straty finansowe związane z akcją gaśniczą
• koszty oczyszczania pogorzeliska
• uszkodzenia drzew wykluczające je z późniejszego użytkowania przez człowieka
• wydatki związane z przywróceniem środowisku stanu sprzed pożaru

Według Instytutu Badawczego Leśnictwa bezpośrednie straty w przeliczeniu na 1 ha powierzchni wynoszą 17 tys. złotych, a straty pośrednie (ekologiczne) 92 tys. złotych/1 ha.

Ekologiczne skutki pożarów lasów są szczególnie niebezpieczne ze względu na wydzielane w procesie spalania związki toksyczne, oraz gazy cieplarniane przyczyniające się bezpośrednio do powstawania efektu cieplarnianego.

Podczas pożaru 1 tony materiału leśnego powstaje:

• 1375 kg dwutlenku węgla
• 125 kg tlenku węgla,
• 50 kg cząstek ciekłych i stałych (dym, para wodna)
• 12,5 kg węglowodorów (w tym metan)
• 2,5 kg tlenków azotu
• związki siarki

Aby wyrównać emisję dwutlenku węgla wyemitowanego w pożarze 1 hektara lasu należy zasadzić około 10-25 hektarów lasu.

Warunki pogodowe to główny czynnik, od którego zależy podatność lasów na pożary. Brak opadów wpływa na wilgotność ściółki, której spadek poniżej poziomu 28% znacznie zwiększa ryzyko zapalenia. Kiedy wilgotność spada poniżej 10%, czyli w granicach wilgotności kartki papieru, to każda nieostrożność człowieka, każdy porzucony niedopałek automatycznie stają się zarzewiem pożaru.

Naukowcy nie mają wątpliwości, że wskutek globalnych zmian klimatu pożary będą coraz częstsze i bardziej intensywne. Potężne pożary w Ameryce Północnej (USA, Kanada) i Południowej (Amazonia), Azji (Rosja, Chiny), Australii, a także w samej Europie do których doszło w ciągu ostatnich lat, wydają się to potwierdzać.

Kategorie pożaru lasu

Pożary lasów dzieli się na następujące kategorie:

Pożary ziemne zwane też pożarami podziemnymi

W Polsce występują rzadko. Powstają one przeważnie w czasie długotrwałej suszy, a ogień trawi pokłady torfu, murszu, a czasami płytko zalegające pokłady węgla brunatnego. Najczęstszą przyczyną powstawania tej kategorii pożarów jest rozpalanie ognisk na torfowiskach. Zdarza się, że pomimo zasypania ognia ziemią, zapalają się głębsze pokłady torfu lub murszu. Pożary podziemne rozprzestrzeniają się wolno, nie szybciej niż kilkanaście do kilkuset metrów na dobę. Zazwyczaj pożar taki jest późno zauważony i jego opanowanie jest niezwykle trudne.

Gdy płonie las, do powietrza trafia węgiel gromadzony przez rośliny przez dziesiątki czy setki lat. Kiedy płoną torfowiska, z dymem może pójść nawet kilka tysięcy lat pracy roślin, które ten ekosystem tworzyły. To zaś ile torfowiska spłonie, zależy m.in. od poziomu lustra wody – torfowiska bowiem płoną w głąb. Jeśli poziom wody gruntowej jest niski, a suchy torf zacznie się tlić, wówczas bardzo trudno jest go gasić. Palić się może miesiącami, do czasu, kiedy nadejdzie deszcz lub kiedy ogień dotrze do poziomu wody gruntowej lub mineralnego podłoża. Akcja gaśnicza polega głównie na przekopywaniu warstw torfu lub murszu aż do skały macierzyste. Na terenach objętych pożarem ziemnym powstaje dodatkowo niebezpieczeństwo zapadania się ludzi i zwierząt w ogień rozprzestrzeniający się pod powierzchnią.

dodatkowe informacje:
torfowisko

Pożary przyziemne zwane są także pożarami dolnymi

Najczęściej występująca kategoria pożarów w Polsce. Materiałem palnym jest runo leśne, ściółka, próchnica, a także leżanina, chrust, podszyt i podrost.

Pożary wierzchołkowe zwane są również pożarami górnymi

Rozprzestrzeniają się one w koronach drzew i najczęściej powstają w drzewostanach sosnowych I–III klasy wieku. Pożar ten powstaje z reguły wskutek pożaru przyziemnego poprzez korony niższych drzew i zwisające gałęzie.

Podczas trwania pożaru wierzchołkowego w wyniku różnic temperatur tworzą się silne prądy powietrzne. W zależności od siły wiatru i prądów powietrznych, prędkość przesuwania się ognia wynosi od kilku do kilkunastu kilometrów na godzinę. Podczas pożarów wierzchołkowych prądy powietrzne oraz wybuchy substancji eterycznych rozrzucają płonące żagwie na odległość nawet ponad 200 metrów.

Przy szczególnie sprzyjających warunkach atmosferycznych pożary wierzchołkowe mogą przybierać rozmiary kataklizmu. Przykładem tego może być pożar lasów Nadleśnictwa Rudy Raciborskiej w dniu 26 sierpnia 1992 roku.

Pożar lasu w nadleśnictwie Rudy Raciborskie

To największy pożar, jaki miał miejsce w Polsce oraz Europie Środkowej po II wojnie światowej. Pożar który dotknął las w rejonie Kuźni Raciborskiej, Kędzierzyna-Koźla, Rud Raciborskich i Rudzińca trwał od 26 do 30 sierpnia 1992 i strawił 9062 ha (90,62 km²).

Pożar rozpoczął się 26 sierpnia 1992 roku około godziny 13.50. Warunki meteorologiczne były wyjątkowo sprzyjające pożarowi: temperatury ponad 32°C, występował silny wiatr z południa, w Tatrach wiał wiatr halny, wyjątkowo niska była wilgotność ściółki leśnej.

Prawdopodobną przyczyną zapłonu była iskra spod kół hamującego pociągu., a jego dogaszanie trwało do 12 września. Dużą rolę podczas gaszenia odegrało masowe użycie 26 samolotów PZL M18 Dromader, zrzucających wodę na czoło ognia. Ponadto w akcji gaszenia pożaru brało udział około 1100 samochodów pożarniczych, śmigłowce, 50 cystern kolejowych i 6 lokomotyw, a także sprzęt ciężki, taki jak czołgi inżynieryjne, pługi i spychacze. W sumie w akcji gaśniczej brało udział około 10 tys. osób.

Zniszczenia na terenie nadleśnictw Rudy Raciborskie, Rudziniec i Kędzierzyn miały cechy klęski ekologicznej. W pożarze zginęło 2 strażaków, spłonęło 15 wozów gaśniczych i 26 motopomp.

dodatkowe informacje:
Ćwierć wieku temu wybuchł największy pożar lasu w powojennej historii Polski

Pożary pojedynczych drzew

Powstają one najczęściej wskutek rozpalania ognisk w starych, spróchniałych dziuplach i rozpalanie ognisk pod drzewami. Przyczynami pożarów pojedynczych drzew są również uderzenia pioruna. Tego rodzaju pożary nie mają większego znaczenia gospodarczego, jednak muszą być dokładnie ugaszone, gdyż mogą stanowić źródło pożaru sąsiednich partii drzewostanów.

Burza ogniowa i wielkie pożary lasów

Problem z wielkimi pożarami lasów jest taki, że trudno przewidywać, jak będą się zachowywały. Ogień szalejący na dużym obszarze tworzy własne prądy powietrzne. Rozgrzane przez pożar powietrze leci ku górze, a w jego miejsce zasysane jest chłodniejsze z okolicy, tworząc burzę ogniową. Burze ogniowe mogą powstawać w wyniku dużych pożarów buszu i lasów.

Wytworzony przez pożar wiatr może mieć siłę sztormu i gwałtownie podsyca ogień. W centrum pożaru temperatura sięga 800-900 stopni Celsjusza. Dość, żeby topić metalowe konstrukcje. Dodatkowo wiatry unoszą płonące żagwie, najczęściej fragmenty gałęzi i roznoszą je po okolicy. Tą drogą ogień może przeskakiwać nawet na pół kilometra i rozprzestrzeniać się w sposób trudny do opanowania, przy okazji omijając górą przygotowane przez strażaków pasy przeciwpożarowe. Wytwarzane przez ogień prądy powietrzne rozprzestrzeniają też dym, który może zaskoczyć strażaków i stworzyć dla nich zagrożenie.

W takich warunkach nie mówi się o gaszeniu, tylko o ograniczaniu zasięgu pożaru, głównie z powietrza. Tysiące litrów wody zrzucają z powietrza samoloty i śmigłowce, celując w obrzeża pożaru.  W jego centrum nie ma możliwości gaszenia ognia. Panuje tam tak wysoka temperatura, że woda wyparowuje, zanim dotrze do celu. Gdy ogień już się rozszaleje i stanie się katastrofalnym pożarem lasu, głównym celem staje się niedopuszczenie go do budynków.

Ogień z wielkich pożarów lasów zmusza do ewakuacji dziesiątki tysięcy ludzi, zmiata całe dzielnice, niszczy tysięcy budynków, a płomienie trawią setki tysięcy hektarów lasów.

Głównymi sprawcami największych pożarów lasów w historii Kanady i USA są warunki pogodowe, susza, upały i miesięczne sumy opadów znacznie poniżej średniej dla danego okresu. Dodatkowo znaczącą rolę odgrywa zjawisko El Nino, czyli cykliczne zaburzenie naturalnych warunków pogodowych na Pacyfiku. Takich pożarów przez zmiany klimatu będzie coraz więcej. 

Pożary puszczy w Amazonii i tundry w Azji

Co minutę w amazońskim lesie deszczowym spaleniu ulega areał o powierzchni półtora boiska piłkarskiego, a płomienie obejmują obszary puszczy tropikalnej uważanej za zielone płuca Ziemi. Znaczna część tych pożarów jest celowo wzniecana przez farmerów i plantatorów, którzy w ten sposób powiększają pastwiska i pola uprawne.

Deszczowe lasy Amazonii są jednym z kluczowych elementów do walki z ociepleniem klimatu. Drzewa wychwytują bowiem część emitowanego do atmosfery dwutlenku węgla, który jest główną przyczyną zmian klimatycznych, a Amazonia produkuje ok. 20% tlenu na Ziem.

Płonące dziewicze lasy równikowe to katastrofa ekologiczna, zagrożenie dla różnorodności biologicznej wielu bezcennych gatunków zwierząt i roślin, które wciąż czekają na odkrycie.

Dodatkowo rokrocznie w skutek zmian klimatu płoną coraz większe obszary rosyjskiej tajgi, tundry i torfowisk. Oprócz emitowanego do atmosfery dwutlenku węgla, duży problem stanowią unoszące się z pożarów pyły, oraz sadza, która osadza się na lodzie powodując silniejszą absorbcję promieniowania słonecznego. Biały śnieg odbija bowiem znacznie więcej promieniowania słonecznego, niż ciemne zanieczyszczenia na śniegu. W ten sposób energia słoneczna zamiast opuszczać atmosferę pozostaje w niej, dodatkowo ocieplając klimat Ziemi.

Pirofit

Istnieją ekosystemy leśne, w których kształtowaniu dużą rolę pełnią pożary, jako naturalny czynnik ekologiczny. Dotyczy to głównie lasów iglastych w strefie podzwrotnikowej (lasy twardolistne) i borealnej (tajga). Pożary od uderzenia pioruna są nieuchronnym czynnikiem. W takich warunkach wykształca się specyficzny skład gatunkowy organizmów określanych jako pirofity.

Pirofit, pyrofit (gr. pyr – ogień + -fit) to roślina przystosowana (fizjologicznie i anatomicznie) do oddziaływania ognia.

Wyróżnia się pirofity:

• pasywne – drzewa i krzewy odporne na działanie ognia. Przystosowanie u tych roślin polega zwykle na wykształcaniu grubej i słabo palącej się kory np. silnie uwilgotnionej. Martwica korkowa (korowina) składająca się z warstw korka jest doskonałym termoizolatorem, ponieważ komórki w niej są martwe i wypełnione powietrzem. Szczególnym przystosowaniem do przetrwania pożaru jest wykształcanie przez niektóre krzewy utworów zwanych lignotuber.
• aktywne – zwykle krzewy i rośliny zielne. Dla nich ogień jest czynnikiem stymulującym wzrost, kiełkowanie lub rozmnażanie.

Rośliny wymagające do rozwoju oddziaływania ognia nazywane są pirofilnymi. Przykładem mogą być różne gatunki mącznicy Arctostaphylos, prusznika Ceanothus lub sumaka Rhus wytwarzające nasiona o twardej skorupie. Łupina ta pęka w czasie pożaru, umożliwiając rozwój nasion w dogodnych warunkach.

W klimacie suchym (np. w rejonie Morza Śródziemnego) wykształcają się formacje roślinne, których istnienie w dużym stopniu uwarunkowane jest okresowymi pożarami (makia, fynbos, garig, frygana, chaparral). Podobnie jest w przypadku lasów budowanych głównie przez drzewa iglaste, takich jak tajga, których ekologia jest w dużej mierze kształtowana przez powtarzające się pożary.

Istnieją również organizmy, które są słabo odporne na działanie ognia, a zaleganie warstwy popiołu spowalnia ich kiełkowanie, więc nie są pirofitami w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale skutki pożarów są dla nich korzystne ekologicznie, gdyż inne gatunki są bardziej wrażliwe. W ten sposób pożary eliminują przewagę konkurentów i umożliwiają ich rozwój. Do tej grupy należą różne gatunki sosen.

Korzyści ekologiczne są kluczowe dla roślin określanych jako pirofityczne, nawet w przypadku, gdy pożary są niekorzystne dla poszczególnych osobników, ale zwiększają ich sukces reprodukcyjny i ostatecznie zapewniają rozwój populacji.

Przykładami pirofitów są:

• dąb wielkoowocowy Quercus macrocarpa, sosna żółta Pinus ponderosa – chronione grubą korą
• sosna Banksa Pinus banksiana – jej szyszki otwierają się i uwalniają nasiona pod wpływem wysokiej temperatury podczas pożarów
• wrzos zwyczajny – pożary na wrzosowiskach odmładzają krzewinki i niszczą siewki drzew, ograniczając rozwój borów

Polityka niech płonie (let it burn)

Pożary w powyższych zbiorowiskach wpływają na ekologię zespołu leśnego, w związku z tym w niektórych krajach wobec pirofitycznych formacji leśnych prowadzona jest polityka ograniczonego zwalczania pożarów.

Polityka przyzwalania na pożary (let-it-burn) jest odwróceniem polityki dotychczasowej. W tradycyjnej gospodarce leśnej pożar jest uważany za katastrofę. Również w uproszczonej wizji ochrony przyrody wydaje się, że ma on głównie niszczące skutki. Za punkt inicjujący intensywną walkę z pożarami lasów uznaje się katastrofalny pożar Peshtigo i jego okolic, który pochłonął w 1871 roku ok. 1500 ofiar.

Polityka let it burn stosowana jest od kilkudziesięciu lat m.in. w przypadku Parku Narodowego Yellowstone. Po wielkim pożarze w roku 1988, który objął 36% powierzchni parku, polityka ta spotkała się z krytyką, jednak skutki dla ekosystemu nie okazały się katastrofalne, a wręcz przeciwnie, dzięki pożarowi umożliwiona została naturalna odbudowa struktury lasu.

W niektórych przypadkach pożary są również celowo wywoływane przez służby leśne. Pozwala to na bardziej kontrolowane warunki i usuwanie palnej materii przed jej nadmiernym nagromadzeniem się.

dodatkowe informacje:
Pożar Peshtigo

Wpływ pożaru lasu na bioróżnorodność

Przedstawiając pożary w lasach często mówi się o stratach, zniszczeniach i katastrofie ekologicznej. Naukowcy zachęcają jednak, by spojrzeć na to także w inny sposób. Samo zaś pogorzelisko traktują jako wymarzony poligon, pozwalający obserwować naturalne reakcje przyrody na zaburzenie.

Pożary mogą mieć bowiem również pozytywny wpływ na bioróżnorodność lasów naturalnych (powstanie nowych nisz ekologicznych, zwiększenie zróżnicowanie siedlisk, pirofity), szczególnie jeśli ludzie nie ingerują w jego odnowę (usuwanie nadpalonych czy sadzenie nowych drzew)

Dla wielu leśnych gatunków pożar paradoksalnie jest lepszy, niż brak pożaru. Nagle w wyniku działania ognia pojawia się dużo drzew osłabionych czy martwych. Przyciąga to bezkręgowce, które z kolei są ważnym źródłem pokarmu dla ptaków, takich jak dzięcioły, które lubią drzewa uszkodzone i chętnie kują w nich dziuple – żerują tam, gdzie rozwijają się larwy chrząszczy. Zwierzęta leśne z naszego klimatu, borealnego i z Europy Środkowej, są przystosowane do tego rodzaju zaburzeń.

Istotna jest również zależność, zgodnie z którą bogactwo przyrodnicze jest tym większe, im mniej ludzie ingerują w procesy odnowy lasu po pożarach. Większe bogactwo ptasiej fauny (liczebność ptaków, a także różnorodność gatunków) dotyczy części lasu spalonych i pozostawionych bez ingerencji. W spalonym lesie wyłączonym z ingerencji, w naszej szerokosci geograficznej, można zauważyć gatunki leśne: sikory bogatki, czubatki i czarnogłówki; gile, drozdy (paszkoty) czy dzięcioły trójpalczaste. Na terenach uprzątniętych pojawiają się gatunki związane z krajobrazem otwartym: pokląskwy, pliszki siwe, gąsiorki czy świergotki.

Do pozostałych po pożarze, nadpalonych, martwych drzew ciągną gatunki związane z martwym drewnem lub terenami półotwartymi. Martwe drzewa, po przejściu ognia, stanowią ważny, abiotyczny elementem środowiska: wciąż dają nieco cienia i pomagają utrzymać wyższą wilgotność gleby. Tworzą też coś w rodzaju trójwymiarowej struktury – trzeci wymiar, ważny dla wielu gatunków zwierząt typowo leśnych, związanych z koronami drzew.

Według badań lasy po przejściu ognia należy zatem częściej zostawiać bez interwencji: nie wycinać drzew, nie uprzątać terenu ani sztucznie go nie obsadzać. Takie podejście daje pole do rozwoju różnorodności gatunków związanych z martwym drewnem i sprzyja naturalnej regeneracji lasu. Usuwanie nadpalonych drzew i sadzenie nowych, zamiast przyspieszyć regenerację lasu – tak naprawdę ją opóźnia. Powoduje spadek liczebności typowo leśnych gatunków i ich zastępowanie przez gatunki terenów otwartych.

dodatkowe informacje:
Pożary lasu to nie samo zło. Wpływają na bioróżnorodności gatunków

Pożar lasu w Yellowstone w 1988 roku

Pożary w Yellowstone w 1988 roku to zespół pożarów lasów i zarośli w Parku Narodowym Yellowstone i największe tego typu zjawisko w tym regionie zanotowane w czasach historycznych. W ciągu 6 miesięcy ogień objął prawie 5000 km², z czego w granicach parku narodowego około 3212 km², czyli ponad ⅓ jego powierzchni.

Od objęcia lasów Yellowstone ochroną parkową jedną z podstawowych metod ich ochrony było bezwzględne gaszenie pożarów. W praktyce okazało się to jednak przeciwdziałaniem procesom naturalnym, jako że roślinność tego regionu ma charakter pirofityczny. W naturalnych warunkach występują tam pożary lasów wywołane najczęściej uderzeniem pioruna. Po wielkim pożarze powstaje pogorzelisko pokryte popiołem, a pnie drzew (głównie sosen) mają formę kikutów. Rok po pożarze z banku nasion zachowanych w glebie wyrastają rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny.

W tym czasie obieg materii jest mocno przyspieszony, a do gleby uwalniane są gromadzone wcześniej przez wiele lat w biomasie drzew biogeny. Rośliny zielne przyciągają roślinożerców, a powstałe po odsłonięciu otwartych terenów łąki owady. W ciągu kilku lat siewki drzew zaczynają dominować nad okolicą, a po kilkudziesięciu latach tworzy się już zwarty, dojrzały drzewostan zacieniający dno lasu i utrudniający wzrost roślin zielnych i siewek drzew. W stadium tym kończy się też upadanie i rozkład kikutów pozostałych po poprzednim pożarze. Na dnie lasu zaczyna się gromadzić martwa biomasa: ściółka, opadłe gałęzie, opadła kora itp. To staje się paliwem dla kolejnych, małych pożarów, które zwykle nie naruszają samych drzew, jako że ich żywe tkanki są osłonięte korą, a gałęzie znajdują się powyżej wysokości ognia.

W bardziej zacienionym lesie do wzrostu są zdolne przede wszystkim siewki jodeł i świerków, a nie sosen, których jednowiekowa grupa zaczyna się przerzedzać po ok. 250–300 latach. W miarę dojrzewania lasu, po kilkuset latach od stadium otwartej przestrzeni to te bardziej cienioznośne gatunki mogą zdominować drzewostan, a nowe siewki maja szansę pojawić się tylko na polanach i wykrotach. Zwykle jednak ilość nagromadzonej na dnie lasu palnej biomasy sprzyja powstaniu dużego pożaru, który jest w stanie zniszczyć także drzewa, a cykl rozpoczyna się od nowa. Z kolei jeszcze przed wystąpieniem wielkiego pożaru przeobrażającego cały ekosystem, pożary zakrzaczeń i traworośli występują co 20–25 lat.

Wiedza o tym skłoniła ekologów do stawiania postulatów przyzwalania na naturalne pożary, które usuwają z dna lasu martwą biomasę i powodują odmłodzenie ekosystemu. Zauważono, że kilkadziesiąt lat ich zwalczania sprawiło, że chroniony las coraz mniej przypomina ten, który objęto ochroną. Co więcej, odkryto, że starzenie się drzewostanu i brak jego naturalnego odnawiania się wynika nie tylko z braku światła i miejsca do kiełkowania siewek. Część szyszek wytwarzanych przez drzewa występujące w Yellowstone nie otwiera się samoczynnie. Określa się je jako opóźnione, ale w istocie nie otwierają się na skutek upływu czasu, są zasklepione żywicą, a do otwarcia wymagają wysokiej temperatury pożaru. Z tego też względu od końca lat 60. XX w. w niektórych lasach zachodnich Stanów Zjednoczonych rozpoczęto kontrolowane przepały biomasy i zrezygnowano z gaszenia pożarów powstałych naturalnie i niezagrażających siedzibom ludzkim. Miało to na celu również zmniejszenie zagrożenia katastrofalnymi pożarami, gdyż w ten sposób pozbywa się łatwopalnej materii, zanim osiągnie ona nadmierne ilości.

Pierwsze eksperymentalne niegaszenie pożarów w parku Yellowstone miało miejsce w 1972 roku, a więc po okresie stuletniej pełnej ochrony. Od 1976 roku programem przyzwalania na pożary objęto cały park narodowy. Wyjątkiem były okolice skupisk ludzkich.

System taki przynosił oczekiwane skutki i był stosowany w coraz nowych miejscach USA. W ciągu pierwszych 16 lat polityki naturalnych pożarów w parku Yellowstone nie ingerowano w przebieg 235 pożarów, które strawiły niecałe 14 tysięcy ha. Spośród nich tylko 15 przekroczyło obszar 100 akrów (40,47 ha). Takie rozmiary nie wzbudzały większych kontrowersji. Opinia publiczna nie zdawała sobie jednak jeszcze sprawy z faktu, że w naturalnych warunkach oprócz drobnych pożarów, które odświeżają strukturę ekosystemu w skali lokalnej, co kilkaset lat pojawiają się warunki do pożaru wielkoskalowego. W pełni zrozumiano to dopiero po doświadczeniach roku 1988 i kolejnych badaniach, z których wynikało, że poprzedni wielki pożar okolic Yellowstone miał miejsce kilkaset lat wstecz.

Przebieg pożaru

Pierwsze pożary w 1988 roku rozpoczęły się na przełomie maja i czerwca. Początkowo wyglądały na niegroźne, do połowy lipca, spłonęło ok. 3,5 tys. ha lasu. Później tempo wzrosło. Ponieważ pożary jednak nie gasły samoistnie, a pogoda im sprzyjała, park podjął decyzję o rozpoczęciu walki ze wszystkimi pożarami, a nie tylko tymi antropogenicznymi i zagrażającymi dobytkowi. Pożary nadal się rozprzestrzeniały, mniejsze ogniska łączyły się. Tradycyjne metody kontroli pożaru okazały się niewystarczające, gdyż ogień przenosił się wśród koron drzew ponad barierami takimi jak drogi, rzeki czy pasy przeciwpożarowe. Pod koniec lipca stało się jasne, że większe pożary są już nie do opanowania. Ze względu na zagrożenie związane z wiatrem niosącym ogień, który mógł znienacka okrążyć strażaków, zrezygnowano z walki z ogniem na wprost jego ściany. Z wyjątkiem sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia lub dobytku ograniczono się do walki z ogniem od bocznych stron przesuwającej się jego fali.

Wysiłki strażaków nie były w stanie zatrzymać pożaru, ale pozwoliły na zachowanie niektórych ważnych budowli, takich jak zabytkowy hotel Old Faithful Inn. 20 sierpnia nazwano czarną sobotą, gdyż w tym dniu spłonęło w ciągu doby ponad 60 tysięcy ha, a ogień był przenoszony przez wiatr o prędkości 160 km/h. We wrześniu ogień dotarł do głównych atrakcji turystycznych – gejzeru Old Faithful w środkowej części parku i źródeł Mammoth Hot Springs w części północno-wschodniej. Wtedy wreszcie nadeszły opady deszczu, a nawet śniegu, które powstrzymały pożar. Od tego momentu zagrożenie ustało, a sprowadzonych z innych regionów strażaków zaczęto odsyłać z powrotem, choć lokalnie pożary dopalały się do listopada.

Skutki przyrodnicze

Pożar w zasadzie nie zaszkodził ryzosferze i glebowemu bankowi nasion. Powolne, kilkugodzinne palenie się biomasy w jednym miejscu było rzadkim zjawiskiem, przez co zniszczeniu uległ niecały promil głębszej warstwy gleby. Dzięki temu rośliny zaczęły odrastać, kiedy tylko pozwoliły na to warunki wodne. W północnej części parku spłonęła ⅓ drzewostanu topoli osikowej, ale nie wpłynęło to na jej części podziemne. Ponadto odsłonięte tereny okazały się sprzyjające dla kolonizacji jej siewek, przez co ostatecznie jej zasięg po pożarze zwiększył się. Większość spalonego drzewostanu była budowana przez dojrzałe sosny wydmowe. Po pożarze gatunek ten ponownie zasiedlił większość pogorzeliska. Podobnie stało się ze stanowiskami sosny Pinus albicaulis, świerka Engelmanna, jodły górskiej i daglezji, które nie są równie pirofityczne jak sosna wydmowa, ale także dostosowane do okresowych pożarów.

Straty wśród dużych zwierząt okazały się nieznaczne, sięgnęły jedynie kilku procent szacowanej populacji. Nadpalona kora sosen okazała się wartościowym pożywieniem dla roślinożerców. Niedźwiedzie przez kilka lat po pożarze chętniej żerowały na pogorzeliskach. Nie zaobserwowano zmian w ichtiofaunie rzek i jezior parku. Ze względu na mniejszą ilość starodrzewi spadła populacja łosia. Kikuty nadpalonych drzew okazały się atrakcyjne dla ksylofagicznych owadów, a ich duża liczba z kolei przyciągnęła niektóre gatunki dzięciołów, niemal niewystępujących na tym obszarze przed pożarem. Zaobserwowano też zmiany w biocenozach okrzemek zasiedlających strumienie. Liczebność i różnorodność makrozoobentosu początkowo spadła, ale niedługo potem wróciła do normy.

Na pogorzeliskach zachodzi sukcesja ekologiczna. Przez pierwsze kilka lat porastały je trawy i inne byliny, zwłaszcza wierzbówka. W ciągu pięciu lat zaczęły pojawiać się siewki sosen. Martwe stojące pnie jeszcze przez ok. dziesięciu lat stanowiły pewne zagrożenie dla turystów, ze względu na ryzyko przewrócenia się. Po dwudziestu latach odrastający drzewostan spowodował zanik obszarów odsłoniętych przez pożar.

Skutki naukowe

Wielkoskalowy pożar oprócz debaty dotyczącej filozofii ochrony przyrody sprowokował do licznych badań ekologicznych. Po nim zintensyfikowano badania dendrochronologiczne, które ujawniły, że cykle małych i dużych pożarów były typowe dla lasów tej strefy klimatycznej przez ostatnie tysiąclecia. Dało to argumenty na rzecz hipotez mówiących o wzroście różnorodności biologicznej na skutek zaburzeń takich jak pożary. Stało się jasne, że jedynym sposobem na wyeliminowanie naturalnych pożarów byłaby eliminacja naturalnych siedlisk. Ostatecznie, spektakularne wydarzenie w Yellowstone i innych lasach zachodniej Ameryki Północnej sprawiło, że sprawa naturalnych pożarów, które są nieodłącznym elementem kształtującym pirofityczne ekosystemy tego regionu, rozprzestrzeniła się poza środowisko naukowców i administracji leśnej, docierając do szerszej opinii publicznej.

Zarówno kolejne badania ściśle naukowe (liczba projektów naukowych dotyczących pożaru w Yellowstone i okolicach w ciągu następnej dekady wyniosła ok. 250), jak i kwerenda archiwów oraz monitoring nowo powstających pożarów i ich skutków, dostarczają dużej ilości danych dla poznania ekologii pożarów. Z powstałej w ramach tego zestawienia mapy rejonów objętych pożarami od 1881 roku wyłania się obraz mozaiki obszarów, które od tego czasu dotknął istotny pożar raz, kilka razy lub też nie dotknął ani razu. Sam pożar natomiast dostarczył informacji dotyczących szczegółów pirofitycznych właściwości zarówno gatunków, jak i całych ekosystemów. Przekonano się, że wbrew obawom, nawet tak intensywny i rozległy pożar ma stosunkowo niewielki wpływ na duże ssaki i życie gleby.

Wielki pożar z 1988 roku stał się również punktem porównawczym dla innych pożarów. O ile po tym pożarze, który objął głównie drzewostany pirofityczne, regeneracja lasu nastąpiła bardzo szybko, o tyle po pożarze między jeziorem Yellowstone a pasmem Absaroka z roku 2003, który objął głównie drzewostany świerkowo-jodłowe, odnowienie drzewostanu następowało zauważalnie wolniej.

Skutki administracyjne

W pierwszych latach po pożarze odstąpiono od polityki łagodnej dla pożarów i usiłowano gasić je wszystkie. Nowy plan zarządzania pożarowego ponownie zakładający niegaszenie niektórych, wprowadzono w roku 1992 i zaktualizowano w roku 2004. Od 1998 roku jego elementem jest program monitoringu skutków pożarów (Fire Effects Monitoring Program) wprowadzony również w innych parkach narodowych w Stanach Zjednoczonych. Obowiązujące zasady akceptują pożary jako istotny, naturalny element środowiska. Nie przystępuje się w związku z tym do ich gaszenia, o ile pożar nie został spowodowany przez człowieka i o ile nie zostaną przekroczone ustalone wskaźniki akceptowalnej wielkości pożaru, odnoszące się do warunków pogodowych i zagrożenia dla bezpieczeństwa. Prowadzony jest monitoring pożarowy z ziemi i powietrza, którego celem jest możliwie szybkie ustalenie zasad postępowania w przypadku poszczególnych pożarów, w szczególności pilne jest zawsze ustalenie przyczyny pojawienia się ognia. Wszystkie pożary spowodowane działalnością człowieka są natychmiast gaszone. Te naturalne są z kolei monitorowane, gromadzone są dane opisujące zarówno pożar, jak i warunki w jakich się rozwija (jego zasięg, lokalne warunki pogodowe, roślinność, warunki fizjograficzne, wysokość płomieni, szybkość rozprzestrzeniania się ognia i dostępność paliwa). Prowadzona jest także ochrona prewencyjna (Hazard Fuels Reduction Plan) polegająca na ograniczaniu lub usuwaniu zasobów martwego drewna w miejscach, gdzie pożary mogłyby spowodować zagrożenie dla życia lub budynków, w szczególności usuwa się martwe drewno w promieniu 120 m od obiektów uznanych za priorytetowe ze względów historycznych lub turystycznych.

dodatkowe informacje:
Pożary lasów w Yellowstone w 1988 roku

Wpływ pożaru lasu na zdrowie człowieka

Poparzenia czy śmierć to niejedyne zagrożenie dla ludzi wynikające z pożaru lasu. Z dymem unoszą się toksyczne cząstki stałe i trujące gazy w tym tlenek węgla. Rośnie ryzyko problemów z układem oddechowym i sercowo-naczyniowym, np. astmy, zawałów, udarów.

Skalę zagrożenia pokazuje badanie opublikowane przez zespół z Uniwersytetu Cornella w USA. Zgodnie z jego ustaleniami, cząstki uwalniane z dymem powstającym w pożarach lasów mogą w USA powodować od 4 do 9 tys. przedwczesnych zgonów rocznie, generując przy tym koszty od 36 do 82 mld dolarów.

Jak wyjaśniają naukowcy, wraz z dymem do powietrza ulatują m.in. cząstki stałe PM 2,5, czyli nie większe od 2,5 mikrona składające się z toksycznych związków organicznych, metali i aerozoli. Ze względu na niewielkie rozmiary cząstki te przedostają się z układu oddechowego do krwiobiegu i oddziałują praktycznie na cały organizm.

Wiele z toksycznych substancji emitowanych przez pożary lasów to znane czynniki rakotwórcze, co sugeruje, że ekspozycja na nie może zwiększać ryzyko wystąpienia nowotworów u ludzi. Jak pokazał projekt badawczy przeprowadzony na Uniwersytecie McGilla w Kanadzie, pożary lasów mają związek z podwyższonym ryzykiem rozwoju raka płuc i guzów mózgu. Badanie miało szeroki zakres, bo objęło dane na temat 2 milionów Kanadyjczyków i okres 20 lat. Badanie wskazało, że osoby żyjące przez 10 lat w promieniu 50 km od miejsca pożarów mają o 10% wyższe ryzyko zachorowania na guzy mózgu i 5% wyższe ryzyko rozwoju nowotworów płuc, w porównaniu do ludzi żyjących w większej odległości.

Naukowcy zwracają uwagę, że oprócz zatruwania powietrza, pożary lasów zanieczyszczają także glebę, wodę, a nawet wnętrza pomieszczeń. Przy tym, choć stężenie niektórych trujących substancji szybko wraca do normy, to niektóre, takie jak metale ciężkie czy węglowodory utrzymują się w środowisku przez długi czas.

Na łamach pisma „eLife” specjaliści przedstawili z kolei związek między pożarami lasów i niską masą urodzeniową dzieci w krajach o niskich i średnich dochodach. To regiony, w których ma miejsce 90% światowych urodzeń noworodków z niską masą ciała, a jednocześnie miejsca, gdzie powszechnie celowo wypala się lasy. Urodzeniowa masa ciała jest szczególnym wskaźnikiem zdrowia noworodka, a także – w pewnym stopniu – prognostykiem co do rozwoju dziecka. Dane do badania pochodziły aż z 54 krajów nisko- oraz średnio rozwiniętych krajów i dotyczyły ponad 100 tys. par bliźniąt i ich matek. Przeciętnie, wzrost stężenia pochodzących z pożarów cząstek stałych o 1 g wiązał się ze spadkiem masy urodzeniowej o 2,17 g.

Kilka badań wykazało również wpływ dymu z pożarów lasów na ryzyko ostrych schorzeń płuc i serca, ale skutki zdrowotne tych zanieczyszczeń dla szczególnie wrażliwych na szkodliwe cząstki kobiet w ciąży są słabo poznane.

Kampanie społeczno-edukacyjne

Łza nie ugasi pożaru

Mało kto zdaje sobie sprawę z statystyk, że 9 na 10 pożarów lasów to wina człowieka. W powszechnej świadomości jest to odległy problem, ale spoty Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych pokazują jednak, że za każdym pożarem lasu stoi konkretna osoba. To jej nieostrożność, beztroska lub zwykła bezmyślność okazuje się być przyczyną nieodwracalnej tragedii – tak dla przyrody, jak i dla samego sprawcy lub uczestnika pożaru.

Smutek, żal, wstyd, poczucie winy, ani nawet symboliczna łza nie są w stanie cofnąć czasu. Identyfikacja sprawcy z wyrządzoną szkodą odziera pożar lasu z bezpiecznej anonimowości. Od tej pory nikt nie będzie mieć łatwego usprawiedliwienia dla swojego nieodpowiedzialnego zachowania. Stąd też nazwa całej kampanii Świadomi Zagrożenia.

Smokey Bear Wildfire Prevention

Smokey Bear (Niedźwiedź Smokey) to maskotka Służby Leśnej Stanów Zjednoczonych (USDA Forest Service), od 1944 roku promująca w USA akcję ochrony lasów przed pożarami, symbol jednej z najdłużej prowadzonych kampanii społecznych – kampanii Smokey Bear Wildfire Prevention.

Znany na świecie wizerunek misia Smokey jest chroniony przez amerykańskie prawo federalne i administrowany przez Forest Service, National Association of State Foresters i Ad Council. Imię Smokey Bear nadano dwóm niedźwiadkom, uratowanym przez Forest Service, oraz dystryktowi obszaru chronionego Lincoln National Forest w Nowym Meksyku. Wielki pożar lasu, który miał miejsce w tym dystrykcie w 2012 roku, nazwano „Little Bear Wildfire”.

Smokey Bear symbolizuje kampanię przeciwpożarowej ochrony lasów przez prawie 80 lat. Charakterystycznym elementem jego ubioru jest kapelusz typu M1911 Campaign Hat, noszony m.in. przez strażników leśnych i skautów-zwiadowców, również przez Kanadyjską Policję Konną.

Żywym symbolem kampanii Smokey Bear Wildfire Prevention został niedźwiadek, uratowany w 1950 roku przez strażaków uczestniczących w opanowywaniu pożaru lasu w górach Capitan w Nowym Meksyku. Załoga starająca się powstrzymać rozprzestrzenianie się ognia otrzymała meldunek o samotnym niedźwiadku, dostrzeżonym w pobliżu linii ognia. Strażacy dotarli do niedźwiadka, który ze spalonymi łapami, schronił się na zwęglonym drzewie. Odzyskiwał zdrowie w domu jednego z wybawców, a następnie pod fachową opieką w Santa Fe.

Uratowany Smokey Bear miał licznych fanów. Steve Nelson i Jack Rollins napisali na jego temat piosenkę, był tematem licznych książeczek dla dzieci, programów telewizyjnych, filmu animowanego, gier itp.

źródło: materiały prasowe
Burza ogniowa, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Exposure to wildfires increases risk of cancer, mcgill.ca
Forest fires linked to low birth weight in newborns, elifesciences.org
How Wildfires Affect Our Health, lung.org
Lasy państwowe, LIFE PLUS – Ogień w lesie a przyroda
Pirofit, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Pożar, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Pożary lasów, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Pożar lasu w nadleśnictwie Rudy Raciborskie, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Pożary lasu to nie samo zło. Wpływają na bioróżnorodności gatunków
Pożary lasów w Yellowstone (1988), autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Smokey Bear, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Wildfire smoke downwind affects health, wealth, mortality, eurekalert.org

Zagrożenia ekologiczne – dodatkowe informacje:

definicje, teorie, hipotezy, zjawiska:
antropocen, antropopresja, bezpieczeństwo ekologiczne, biologiczny potencjał Ziemi do regeneracji (biocapacity), bioremediacja, ekobójstwo (ekocyd), ekomodernizm, ekosystem sztuczny, ekoterroryzm, globalne zagrożenia ekologiczne, granice planetarne, hipoteza wypadających nitów (rivet popping), homogenocen, kapitalocen, katastrofy i klęski ekologiczne, katastrofy ekologiczne na świecie, klęski żywiołowe, masowe wymieranie, monokultura, komodyfikacja żywności (utowarowanie), plantacjocen, plastikoza, plastisfera (plastisphere), przeludnienie, syndrom przesuwającego sią punktu odniesienia, szóste masowe wymieranie (szósta katastrofa), tragedia wspólnego pastwiska, utrata bioróżnorodności, Wielkie przyspieszenie, zielony anarchizm, zjawisko przedniej szyby

degradacja środowiska:
akwakultura, betonoza (betonowanie miast), choroby odzwierzęce, górnictwo morskie, hodowla zwierząt, melioracja, monokultura, niszczenie siedlisk, przełownie, przemysł wydobywczy, przyłów, rolnictwo, spadek liczebności owadów, turystyka masowa, wylesianie (deforestacja), wypalanie traw

ozon i ozonosfera (warstwa ozonowa):
dziura ozonowa, freon (CFC)

zanieczyszczenie środowiska:
azbest, beton, bisfenol A (BPA), eutrofizacja, farmaceutyki, handel emisjami zanieczyszczeń, kwaśny deszcz, mikroplastik, martwe strefy, nanoplastik, neonikotynoidy, niedopałki papierosów, odpady niebezpieczne, pestycydy, polichlorowane bifenyle (PCB), przemysł tekstylny (włókienniczy). sieci widma, sinice, składowiska odpadów (wysypiska śmieci), smog, sól drogowa, sztuczne ognie (fajerwerki, petardy), tworzywa sztuczne (plastik), Wielka Pacyficzna Plama Śmieci, wycieki ropy naftowej, zakwaszenie wód (rzek, jezior, mórz i oceanów), zanieczyszczenie gleby, zanieczyszczenie hałasem, zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie światłem, zanieczyszczenie wody, związki per- i polyfluoroalkilowe (PFAS) – wieczne chemikalia

zmiany klimatu (kryzys klimatyczny):
blaknięcie (bielenie) raf koralowych, denializm klimatyczny (zaprzeczanie globalnemu ociepleniu), efekt cieplarniany, ekstremalne zjawiska, gazy cieplarniane, globalne ocieplenie, kryzys wodny, miejska wyspa ciepła (MWC), migracje gatunków, nawałnice, ocieplenie oceanu, wzrost poziomu mórz i oceanów, podtopienie, powódź, pożar lasu, przyducha, pustynnienie, susza, topnienie lodowców i lądolodów, topnienie lodu morskiego, trąba powietrzna, upał

klęski i katastrofy ekologiczne:
katastrofy jądrowe (nuklearne), katastrofy przemysłowe, największe katastrofy ekologiczne na świecie, największe katastrofy ekologiczne w Polsce, wycieki ropy naftowej

Czerwona księga gatunków zagrożonych, Czerwona Lista IUCN (The IUCN Red List):
gatunek wymarły (extinct EX), gatunek wymarły na wolności (extinct in the wild EW), gatunek krytycznie zagrożony (critically endangered CR), gatunek zagrożony (endangered EN), gatunek narażony gatunek wysokiego ryzyka (vulnerable VU), gatunek bliski zagrożenia (near threatened NT), gatunek najmniejszej troski (least concern LC)
Polska czerwona księga roślin, Polska czerwona księga zwierząt
gatunek inwazyjny (inwazyjny gatunek obcy IGO)

Poruszający i inspirujący do działania apel Davida Attenborough

Wiedza ekologiczna – dodatkowe informacje:
aforyzmy ekologiczne, biblioteka ekologa, biblioteka młodego ekologa, ekoprognoza, encyklopedia ekologiczna, hasła ekologiczne, hasztagi (hashtagi) ekologiczne, kalendarium wydarzeń ekologicznych, kalendarz ekologiczny, klęski i katastrofy ekologiczne, największe katastrofy ekologiczne na świecie, międzynarodowe organizacje ekologiczne, podcasty ekologiczne, poradniki ekologiczne, (nie) tęgie głowy czy też (nie) najtęższe umysły, znaki i oznaczenia ekologiczne

Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc dobra, mocna kawa wcale nie jest taka zła ;-)

Zapisz się na Newsletter i otrzymuj email z ekowiadomościami. Dodatkowo dostaniesz dostęp do specjalnego działu na stronie portalu, gdzie pojawiają się darmowe materiały do pobrania i wykorzystania. Poradniki i przewodniki, praktyczne zestawienia, podsumowania, wzory, karty prac, checklisty i ściągi. Wszystko czego potrzebujesz do skutecznej i zielonej rewolucji w twoim życiu. Zapisz się do Newslettera i zacznij zmieniać świat na lepsze.

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres: informacje@wlaczoszczedzanie.pl

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie