Antropocen (epoka człowieka)

Formalnie wciąż żyjemy w okresie czwartorzędu i epoce holocenu. Rozpoczęła się ona 11,7 tys. lat temu, gdy lodowce zaczęły się cofać, a świat ogrzewać. Jednak działania człowieka w dużym stopniu przyczyniły się do zmian geologicznych na Ziemi i według naukowców powinno to zostać uwzględnione w tabeli stratygraficznej. Jest to schemat, który obrazuje przebieg historii Ziemi na podstawie następstwa różnych procesów i warstw skalnych.

Według części badaczy obecnie żyjemy w nowej epoce historii Ziemi Antropocenie, czyli epoce człowieka. Jest ona zdominowana poprzez ludzkie działania, a nie przez aktywność geologiczną. Obecnie aktywność człowieka jest tak duża a skutki rozległe, że mówiąc o kształcie naszej planety, nie sposób pominąć wpływu Homo sapiens na otaczającą przyrodę.

Epokę tę może wyznaczać m.in. zanik bioróżnorodności (nazywany szóstym masowym wymieraniem), zmiany klimatyczne, wzrost poziomu mórz i oceanów, topnienie lodowców i lądolodów, ekstremalne zjawiska pogodowe, wylesianie, degradacja środowiska, zmiany na powierzchni planety przekształcanej w procesie urbanizacji, rozwoju rolnictwa i przemysłu, oraz zanieczyszczenie środowiska (np. smog, dziura ozonowa, kwaśne deszcze).

Wśród zwolenników antropocenu przeważają przedstawiciele innych nauk o Ziemi i środowisku naturalnym niż geolodzy – od klimatologów i geomorfologów, przez ekologów i biologów, po hydrologów i oceanografów. Wielu z nich związanych jest z Międzynarodowym Programem Zmian Globalnych (IGBP). Jest to inicjatywa naukowa w ramach której prowadzi się setki projektów badawczych dokumentujących relacje między człowiekiem a środowiskiem naturalnym. W 2004 roku naukowcy z IGBP w kilkusetstronicowej syntezie napisali, że to człowiek jest dziś głównym motorem zmian na globie, a owe zmiany wyszły znacznie poza naturalną zmienność. Organizacja IGBP poprzez swoje działania, badania i publikacje stara się przekonać sceptycznych geologów do powołania nowej epoki.

W maju 2019 roku Grupa Robocza do Spraw Antropocenu (Anthropocene Working Group, AWG) uznała, że możemy mówić o nowej epoce geologicznej w historii Ziemi. AWG również stara się zebrać wystarczającą ilość danych żeby przekonać do swojego zdania Międzynarodową Komisję Stratygraficzną, oraz Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych. Tylko te instytucje mają mandat międzynarodowej społeczności naukowej aby oficjalnie uznać nadejście antropocenu.

Niestety w marcu 2024 roku Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych (IUGS) oficjalnie opowiedziała się przeciwko nowej epoce. Wniosek został odrzucony przez członków Podkomisji ds. Stratygrafii Czwartorzędu, której zadaniem była ocena dowodów na zasadność wprowadzenia antropocenu do podziału dziejów Ziemi. Gdyby propozycja została przyjęta kolejnym etapem byłoby głosowanie wśród ekspertów Międzynarodowego Komitetu Stratygrafii. Jeden z przeciwników wprowadzenia nowej epoki geologicznej w obecnej definicji przekazał, że ludzki wpływ na życie na Ziemi jest doskonale widoczny w zapisie geologicznym i taki pozostanie. To do ludzi którzy przyjdą po nas będzie należała decyzja, jak to sklasyfikować.

Czy wiesz, że…
Antropopresja to ogół działań człowieka (planowych lub przypadkowych) mających pośredni lub bezpośredni wpływ na środowisko przyrodnicze, w tym bytujące w nim rośliny i zwierzęta. Zmiany w środowisku wywołują czynniki antropogeniczne powiązane z konkretną formą działalności gospodarczej.
Obecnie spośród sfer Ziemi, atmosfery, hydrosfery, litosfery i biosfery, wyodrębniła się antroposfera, obejmująca tę część środowiska przyrodniczego, w której zaznacza się działalność człowieka np. obszary zurbanizowane. Jej granice wyznacza zasięg antropopresji.

Idea antropocenu

Już w 1873 roku żyjący w Mediolanie badacz Antonio Stoppani pisał, że efekty działalności człowieka mogą być porównywalne z większymi siłami na Ziemi. Włoski geolog nazwał ją erą antropozoiczną.

Rosyjski geolog W. I. Wernadski, francuski jezuita, antropolog i paleontolog P. T. de Chardin, oraz francuski filozof i matematyk E. J. de Roy, stworzyli pół wieku później termin noosfera (noösphere), opisujący sferę myśli. Miał on podkreślać rosnącą siłę ludzkiego rozumu i możliwości technologicznych w kształtowaniu przyszłości własnej i otoczenia.

Idea, jakoby świat wkroczył w nową epokę zdefiniowaną przez ludzką aktywność, została ogłoszona w 2000 roku przez naukowców Paula Crutzena i Eugene Stoernera. W 2011 roku, na podstawie porównawczej analizy danych klimatycznych Ziemi, do podobnych wniosków doszedł zespół naukowców z należącego do NASA Goddard Institute for Space Studies w Nowym Jorku.

W 2000 roku holenderski chemik i laureat Nagrody Nobla Paul Crutzen, uczestniczył w konferencji naukowej poświęconej holocenowi. Po referacie jednego z naukowców poirytowany Crutzen oznajmił: Dajcie spokój z tym holocenem. On się skończył. My już żyjemy w antropocenie. Na sali zrobiło się cicho, a podczas przerwy mówiono już tylko o wystąpieniu noblisty.

Jednak choć Crutzen wprowadził antropocen na salony, to nie on był autorem tego pojęcia. Wymyślił go Eugene Stoermer, ekolog z Uniwersytetu Michigan. Tak określał najnowszy fragment dziejów globu naznaczony wyraźnym piętnem działalności ludzi (ánthropos znaczy po grecku człowiek).

Próbie tworzenia antropocenu z rosnącą irytacją zaczęli przyglądać się geolodzy. To oni są twórcami eonów, er, okresów i epok, nadają im nazwy, wyznaczają początek i koniec każdego z nich. Spierają się przy tym przez wiele dekad.

Obecnie do koncepcji antropocenu nawiązują nauki humanistyczne, literatura i sztuka. Antropocen, towarzysząca mu skala czasowa i konsekwencje ekologiczne powodują pytania o śmierć i koniec cywilizacji.

Uznanie antropocenu ma również wymiar retoryczny, polityczny, a także ideologiczny. Nadanie konkretnych ram czasowych nowej epoce geologicznej wiązałoby się ze wskazaniem przyczyn, które do niej doprowadziły. Charakter geologii jako nauki ścisłej dodaje znaczenia i powagi debacie nad antropocenem. To z kolei można wykorzystać do budowania argumentacji politycznych i normatywnych np. nad obwinieniem za zmiany geologiczne korporacji, krajów kolonialnych i wysokorozwiniętych (Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, Ewy Bińczyk)

Inne spojrzenie na antropocen

Amerykańska profesor Donna J. Haraway i socjolog Jason Moore sugerują, że to termin kapitałocen (zamiast antropocen), jest bardziej odpowiedni dla historii naszej planety. Uważają, że kapitalizm a nie ludzie stanowi podstawową przyczynę kryzysu ekologicznego. Jednak według filozofa Stevena Besta ludzie stworzyli społeczeństwa hierarchiczne, uzależnione od wzrostu i wykazali skłonności do ekobójstwa na długo przed pojawieniem się kapitalizmu.

Oprócz kapitałocenu uczeni zaproponowali także inne terminy, aby prześledzić korzenie epoki, z powodów innych niż szeroko rozumiany gatunek ludzki. Na przykład Janae Davis zasugerował plantationocen, zwracający uwagę na rolę jaką rolnictwo plantacyjne odegrało w kształtowaniu epoki, z argumentem Kathryn Yusoff, że rasizm jako całość jest fundamentem epoki. Koncepcja plantacji śledzi sposoby w jakie logika plantacji organizuje współczesne gospodarki, środowiska i stosunki społeczne.

W podobnym duchu badacz rdzennej ludności geograf z Métis Zoe Todd argumentował, że epokę należy datować na kolonizację obu Ameryk, ponieważ to problem kolonializm jest odpowiedzialny za współczesny kryzys ekologiczny. Filozof Kyle Whyte argumentuje, że antropocen był już widoczny dla rdzennej ludności obu Ameryk od początków kolonializmu ze względu na jego rolę w zmianie środowiska.

Biolog Michael Soulé z Uniwersytetu Stanforda, założyciel Towarzystwa Biologii Konserwatorskiej uważa, że ze względu na rozmiary szkód w środowisku naturalnym spowodowanych przez człowieka, obecne czasy należałoby nazwać nie erą człowieka, lecz erą katastrofozoiczną.

Biolog morski Daniel Pauly ostrzega natomiast przed nadejściem myxocenu, czyli epoki śluzu. W przełowionych, zakwaszonych oceanach, pozostaną jedynie meduzy, glony i śluzowate kolonie bakterii.

Według innych specjalistów przyszli geologowie będą mogli w skalnych osadach zauważyć ślady technoskamieniałości które będą dla nich prawdziwymi rarytasami, podobnymi do dzisiejszych znalezisk paleontologicznych.

Homogenocen

Homogenocen (ze starogreckiego: homo – taki sam, geno – rodzaj, kainos – nowy) to bardziej szczegółowy termin używany do określenia epoki człowieka, w której w coraz szybszym tempie maleje różnorodność biologiczna, a ekosystemy na całym świecie wydają się coraz bardziej do siebie podobne, głównie ze względu na obce gatunki inwazyjne wprowadzone do środowiska celowo (uprawy, zwierzęta gospodarskie) lub przypadkowo. Wynika to z globalizmu i faktu, że obecnie przenoszenie gatunków z jednego regionu świata do innego, w żadnym momencie historii Ziemi nie było tak łatwe.

Termin homogenocen został po raz pierwszy użyty w 1999 roku przez Michaela Samwaysa w artykule Translocating fauna to foreign lands: Here comes the Homogenocene w Journal of Insect Conservation.

Termin ten został ponownie użyty w 2000 roku przez Johna L. Curnutta w artykule A Guide to the Homogenocene, w artykule George Cox Alien species in North America and Hawaii: impacts on natural ecosystems, w którym dokonano przeglądu gatunków obcych w Ameryce Północnej i na Hawajach. Dodatkowo Charles C. Mann w książce 1493: Uncovering the New World Columbus Created, przedstawia mechanizmy i konsekwencje homogenocenu.

Epoka człowieka

Bez względu na stanowisko Międzynarodowej Uni Nauk Geologicznych wystarczy rozejrzeć się dookoła by stwierdzić, że to człowiek w obecnej epoce przyczynia się do trwałych zmian zachodzących w skorupie ziemskiej. Nasze działania powodują wzrost globalnej temperatury, topnienie lodowców i lądolodów, wzrost poziomu mórz i oceanów, degradacje przyrody. Zanieczyszczamy środowisko popiołem z paliw kopalnych, śmieciami z tworzyw sztucznych. Przyczyniamy się do rozprzestrzeniania po całym świecie obcych inwazyjnych gatunków roślin i zwierząt, oraz cząstek radioaktywnych pochodzących z testów bomb atomowych.

Wiele nowo pojawiających się chorób takich jak Ebola, AIDS, SARS, ptasia czy świńska grypa, koronawirus (SARS-CoV-2), nie są przypadkowymi zdarzeniami, ale konsekwencją naszej ingerencji w naturalne ekosystemy.

Ekspansja ludzkości w obszarze eksploatacji zasobów naturalnych zarówno w liczbach bezwzględnych, jak i w przeliczeniu na jednego mieszkańca globu jest ogromna:

• 30-50% powierzchni naszej planty zmieniło swój krajobraz przez działania człowieka
• szacuje się, że całkowita ilość ziemi przemieszczanej rocznie tylko w rolnictwie dziesięciokrotnie przewyższa osady wypłukiwane i niesione z prądem przez wszystkie rzeki świata
• w sztucznych zbiornikach zgromadziliśmy sześć razy więcej wody niż spływa ich w rzekach
• emitujemy do powietrza wielokrotnie więcej ołowiu, kadmu, miedzi, arsenu, siarki i azotu, niż czyniła to przed nami natura w naturalnych cyklach obiegu tych pierwiastków
• ilość emitowanego przy okazji spalania paliw kopalnych do atmosfery dwutlenku siarki jest co najmniej dwa razy większa od sumy wszystkich emisji naturalnych
• w ciągu ostatnich stu lat poziom urbanizacji uległ zwielokrotnieniu, a wytworzone w procesach geologicznych na przestrzeni setek milionów lat paliwa kopalne są na wyczerpaniu
• człowiek korzysta z ponad połowy światowych zasobów wody pitnej i regularnie je zubaża
• działalność człowieka przyspieszyła od tysiąca do dziesięciu tysięcy razy tempo wymierania niektórych gatunków zwierząt i roślin
• ludzkość zdecydowała o bezpowrotnej utracie 50% lasów namorzynowych i nieodwracalnych zmianach w morzach i oceanach

Na skutek działalności człowieka trzecia planeta od Słońca już na zawsze będzie nosić ślady naszej ingerencji nie tylko na Ziemi, ale również w układzie słonecznym i wszechświecie. Według naukowców nasza działalność zmienia bowiem tempo obrotu Ziemi.

• W 1993 roku rozpoczęła się w Chinach budowa tzw. Zapory Trzech Przełomów. Do ujarzmienia rzeki Jangcy konieczne było wydobycie 102,6 miliona metrów sześciennych ziemi i kamieni, wylanie 26,43 milionami metrów sześciennych betonu, użycie 463 tysięcy ton stali (co pozwoliłoby na zbudowanie 63 Wież Eiffla), przesiedlenie 1,3 miliona mieszkańców z 13 miast, 140 miejscowości i ponad 1300 okolicznych wiosek. Po wybudowaniu tamy i napełnieniu zbiornika powstał sztuczny akwen o powierzchni 1040 kilometrów kwadratowych, 660 km długości i do 175 m głębokości. Zgodnie z obliczeniami NASA stworzenie zbiornika zwiększyło długość dnia o 0,06 mikrosekundy. Prawdopodobnie doszło też do przesunięcia osi planety o 2 centymetry.
• Wskutek globalnego ocieplenia topnieje lód polarny na biegunach. Woda z lodowców dostaje się do oceanu, co w konsekwencji prowadzi do przesunięcia masy wody z biegunów ku równikowi. Skala przesunięcia, z jaką obecnie mamy do czynienia, jest tak duża, że pogłębia tendencję do spowolnienia rotacji Ziemi. Według naukowców taka zmiana wymagać będzie korekty pomiaru czasu już w 2029 roku.

dodatkowe informacje:
Globalne zagrożenia ekologiczne
Granice planetarne
Kląski i katastrofy ekologiczne
Największe katastrofy ekologiczne na świecie

Golden spikes, czyli wyznaczniki nowej epoki

Żeby poglądy dotyczące antropocenu weszły w życie naukowcy szukają szczególnych zmian które zaszły na Ziemi i które pozwoliłyby to ocenić. Nazywane są one golden spikes (złoty gwóźdź), czyli tak samo jak nazwa której nadawano ostatnim podkładom na trasie kolei żelaznej, kiedy kończono jej kolejne nitki. Naukowcy szukają realnego punktu w historii, który mógłby pokazać i udowodnić, że to właśnie wtedy zmieniła się cała Ziemia.

Kiedy śledzi się całą geologiczną oś historii Ziemi można zobaczyć, że tak samo robiono z innymi epokami. Koniec okresu kredy wyznacza w wielu miejscach na świecie warstwa irydu, metalu pochodzącego prawdopodobnie z meteorytu który 66 mln lat temu uderzył w półwysep Jukatan i doprowadził do wyginięcia dinozaurów. Przełom holocenu i wcześniejszej epoki plejstoceńskiej jest wyznaczony m.in. przez wzrost temperatury widoczny w rdzeniach wywierconych z lodowców i osadów morskich, oraz kilkudziesięciometrowy wzrost średniego poziomu morza i powstanie Bałtyku.

Wyznacznikiem antropocenu mogą być ślady obecności człowieka w osadach geologicznych, takie jak zmieniony skład atmosfery zachowany w lodzie polarnym czy osadach morskich, obecność izotopów pierwiastków powstałych po wybuchach bomb atomowych, lub obecność plastiku w osadach morskich.

Te geologiczne wyznaczniki podsumowuje ogólne zjawisko jakim jest wielka w sensie przestrzeni, zmiana krajobrazu, gleby, wody i powietrza. Kolonizacja, rolnictwo i urbanizacja zmieniły naturalny skład chemiczny atmosfery, oceanów, gleby oraz zaburzyły obieg azotu, fosforu, węgla i innych metali w przyrodzie.

Debata na temat daty początku antropocenu jest bardzo szeroka i cały czas otwarta. Dyskusje toczą się między przedstawicielami wielu dziedzin ścisłych, humanistami i filozofami.

Złote gwoździe

W 2020 roku wytypowano 12 stanowisk kandydackich na złoty gwóźdź antropocenu. Wśród nich wyróżniono polskie torfowisko na równi pod Śnieżką, z uwagi na wysoką rozdzielczość zapisu paleośrodowiskowego i różnorodność wskaźników antropogenicznych, w tym za identyfikację nowych technogenicznych cząstek – mikrosfer glinokrzemianowych oraz Mullitu.

Sudety to środkowoeuropejskie pasmo górskie położone pomiędzy Polską a Czechami, w obrębie tzw. Czarnego Trójkąta, jednego z najbardziej zanieczyszczonych obszarów Europy. Subalpejskie torfowisko Śnieżki w najwyższym paśmie Sudetów Karkonoszy stwarza doskonałą okazję do poznania dalekosiężnego rozprzestrzeniania się transgranicznych śladów działalności człowieka, a tym samym zbadania negatywnego wpływu człowieka na środowisko w niedawnej przeszłości.

W 2023 ogłoszono nominację stanowiska Równia pod Śnieżką na złotego gwoździa epoki antropocenu. Zwycięzcą zostało jednak kanadyjskie jezioro Crawford. Stanowisko Równia pod Śnieżką również otrzymało nominację jako SABS (Standard Auxiliary Boundary Stratotype). Grupa Robocza do spraw Antropocenu (Anthropocene Working Group, AWG) zaproponowała w sumie trzy potencjalne SABSs – estuarium Beppu Bay (Japonia), jezioro Sihailongwan (Chiny) oraz polskie torfowisko. Równia pod Śnieżką analizowana przez zespół pod kierownictwem Barbary Fiałkiewicz-Kozieł, po zaakceptowaniu przez podkomisję Badań Czwartorzędu i Międzynarodową Komisję Stratygraficzną, stała się europejskim satelitą wspierającym golden spikes.

W swej pracy grupa robocza wskazuje trzy typy markerów zdarzeń różniących się czasem pojawienia w zapisie stratygraficznym:

• pierwszy typ jest identyfikowany w środowisku od wielu tysięcy lat – jak np. wzrost zawartości gazów cieplarnianych w atmosferze czy wzrost akumulacji pierwiastków związanych z działalnością industrialną. Jednak mimo obserwowanego wzrostu tempa akumulacji Pb, Cu czy Zn od kilkuset, a na niektórych obszarach nawet kilku tysięcy lat, zmiany zawartości tych pierwiastków w osadach mają diachroniczny charakter. Najbardziej istotne statystycznie, synchroniczne zmiany w akumulacji pierwiastków, są obserwowane od lat 50. XX wieku.
• drugi typ stanowią markery pojawiające się w osadach od czasów rewolucji przemysłowej – w obrębie których możemy wyróżnić cząstki będące wytworem wybranych technologii przemysłowych, zdeponowane w różnych osadach środowiskowych. Od czasów rewolucji przemysłowej obserwuje się także wzrost koncentracji tlenków N w atmosferze i wzrost temperatury powietrza związany ze wzrostem koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze, co w następstwie powoduje topnienie pokryw lodowców i wzrost poziomu mórz i oceanów.
• trzeci typ markerów pojawia się w osadach w latach 50. XX w. – do tej grupy zalicza się radionuklidy (jak np. Pu) występujące w środowisku depozycji w wyniku przeprowadzenia próbnych wybuchów jądrowych, czy zanieczyszczenia organiczne np. polichlorowane bifenyle.

dodatkowe informacje:
Anthropocene GSSP project

Czy wiesz, że…
Astrobiolog David Grinspoon zaproponował, aby miejsce lądowania Apollo 11 na Księżycu, z zakłóceniami i artefaktami, które są charakterystyczne dla działalności technologicznej naszego gatunku i które przetrwają w czasie geologicznym, można uznać za złoty gwóźdź antropocenu.

500 tys. lat temu – użycie ognia przez Homo sapiens

Jedna z hipotez wczesnego antropocenu mówi, że zaczął się on w plejstocenie, gdy rozpowszechniło się użycie ognia. Większość dowodów archeologicznych wskazuje, że człowiek zaczął używać ognia ok. 500 tysięcy lat temu.

Jak tłumaczą klimatolodzy Michael Raupach i Josep Canadell, tylko gatunek ludzki może manipulować ogniem, dlatego niszczy klimat, a kiedy nasi przodkowie nauczyli się wzniecać pożary, zapalili lont normalnego życia. Był to istotny wyzwalacz ewolucyjny antropocenu, prowadzący ludzkość bezpośrednio do odkrycia, że ​​energię można uzyskać także ze spalania paliw kopalnych. Dlatego, kiedy ludzkość podpaliła swoje pierwsze martwe drzewo, milion lat później mogło to doprowadzić jedynie do spalenia baryłki ropy.

Opanowanie ognia przez naszych przodków zapewniło ludzkości potężne, monopolistyczne narzędzie niedostępne innym gatunkom, które mocno skierowało nas na długą drogę wiodącą do antropocenu.

twierdzą Will Steffen, Paul J. Crutzen i John R. McNeill

W tej narracji gospodarka kopalna jest dziełem właśnie rodzaju ludzkiego, czyli małpy ognistej, Homo pyrophilus.

Jednakże, zdaniem geografów społecznych Simona L. Lewisa i Marka A. Maslina miało to skutki serii zdarzeń lokalnych, a nie przyczynienie się do problemu globalnego.

dodatkowe informacje:
Kiedy po raz pierwszy ludzie ujarzmili ogień? W rozwiązaniu tej zagadki pomogła sztuczna inteligencja

50 tys. a 10 tys. r. p.n.e – okres wymierania megafauny

Inną propozycją złotego gwoździa antropocenu jest okres między 50 tys. a 10 tys. r. p.n.e. Był to okres wymierania megafauny kiedy Eurazja utraciła 36% gatunków wielkich ssaków, Ameryka Północna 72%, Ameryka Południowa 83%, Australia 88%, Afryka 18%.

Globalne dane dotyczące 177 gatunków ssaków o masie ciała powyżej 10 kg świadczą o procesie ich wymierania, powiązanym z przybyciem i rozprzestrzenianiem się człowieka na tych terenach (dlatego Afryki, skąd pochodzi człowiek, dotyczyło to w najmniejszym stopniu). Jednakże wymieranie dotyczyło poszczególnych kontynentów w różnym stopniu i w innych przedziałach czasowych, dlatego nie jest to właściwe synchroniczne kryterium globalne.

Czy wiesz, że…
Megafauna to termin stosowany w archeologii i paleontologii dla określenia zwierząt o dużych rozmiarach. Przedstawicielami megafauny plejstoceńskiej były osiągające kilka ton masy ssaki np.: nosorożec włochaty, mamuty czy inne trąbowce oraz lwy workowate, ptaki moa, lemury olbrzymie, a także drapieżniki jak megalania bądź tygrys szablozębny.

dodatkowe informacje:
Global late Quaternary megafauna extinctions linked to humans, not climate change

Żyzny Półksiężyc – kolebka rolnictwa / Wikipedia / @ Sémhur / CC BY SA 3.0

9 tys. a 2 tys. r. p.n.e. – wynalezienie rolnictwa i hipoteza wczesnego antropocenu

Jeszcze innym kryterium miałoby być wynalezienie i rozpowszechnienie się rolnictwa (rewolucja neolityczna), co dokonało się między 9 tys. a 2 tys. r. p.n.e (w zależności od kontynentu). Jednakże, w ocenie Lewisa i Maslina, nie spełnia to kryterium synchroniczności.

Hipoteza wczesnego antropocenu to stanowisko zaproponowane przez paleoklimatologa Williama Ruddimana w 2003 roku. Hipoteza Ruddimana zakłada, że ​​antropocen rozpoczął się 8 tys. lat temu wraz z rozwojem rolnictwa i kultur osiadłych. W tym okresie ludzie rozwinęli rolnictwo i hodowlę zwierząt, aby uzupełnić lub zastąpić egzystencję łowców-zbieraczy.

Gdziekolwiek przyswojono sobie uprawę roli i hodowlę bydła, wywierały one głęboki wpływ na życie ludzkie. Zwiększone i stabilne zaopatrzenie w żywność doprowadziło do znacznego podwyższenia gęstości zaludnienia, oraz dało początek urbanizacji. Narodziny wszelkich cywilizacji i wyższej kultury związane z uprawą roli i hodowlą rozpoczęło proces dewastacji środowiska: deforestacji, pustynnienia, zasalania urodzajnych gruntów.

Pojawiły się lokalne klęski i katastrofy ekologiczne, głównie w basenie Morza Śródziemnego, na Bliskim Wschodzie i w Chinach. Rozpoczęło to również falę wymierania różnych gatunków roślin i zwierzą, którą napędzała zarówno bezpośrednia działalność człowieka (np. polowania), jak i pośrednie skutki zmiany sposobu użytkowania gruntów dla rolnictwa.

Ruddiman twierdzi również, że emisje gazów cieplarnianych po części odpowiedzialne za antropocen, rozpoczęły się kiedy starożytni rolnicy wycinali lasy w celu uprawy roli. Wywoływane pożary lasów na skalę krajobrazową, przez prehistorycznych zbieraczy myśliwych, mogły być dodatkowym wczesnym źródłem antropogenicznego dwutlenku węgla.

dodatkowe informacje:
Early anthropocene
Klęski i katastrofy ekologiczne
Rewolucja neolityczna

1492 rok – odkrycie Ameryki

Zdaniem części naukowców za początek antropocenu należy uznać 1492 rok. Badacze przekonują, że symboliczne połączenie obu półkul jest wydarzeniem jednoznacznym, w którym wpływ człowieka na błękitną planetę stał się globalny i pchnął ją na nowy tor. Przybycie Europejczyków do Ameryki i następujący po tym wzmożony rozwój międzynarodowego handlu spowodował przenoszenie między kontynentami mnóstwa gatunków, co dało początek globalnej reorganizacji życia na Ziemi.

Taka gwałtowna i wciąż powtarzająca się wymiana gatunków pomiędzy kontynentami były czymś nowym w historii Ziemi. Do Europy, Afryki i Chin trafiła kukurydza z centralnej Ameryki. Ziemniaki z Ameryki Południowej zaczęto uprawiać w Wielkiej Brytanii, a potem już wszędzie od Europy po Chiny. Z Europy do Ameryki Północnej trafiała pszenica, a rośliny cukrowe płynęły do Ameryki Południowej. Ten prawdziwy miks gatunków zaczął oddziaływać na glebę. Badania prowadzone w jej głębokich warstwach faktycznie zarejestrowały tę zmianę.

dodatkowe informacje:
Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba

1610 rok

Badacze wskazują również na rok 1610, kiedy w atmosferze Ziemi znacznie spadło stężenie dwutlenku węgla. Zmiana ta zapisała się w pęcherzykach powietrza, uwięzionych w wiekowych lodowcach Antarktydy.

Była to bezpośrednia konsekwencja pojawienia się w Ameryce ludzi z Europy. Wraz z rozwojem handlu kolonizatorzy przywieźli do nowego świata zarazki, na które lokalna ludność nie była odporna. W obu Amerykach głównie na ospę prawdziwą zmarło 50 mln Indian. Jako że większość z nich była rolnikami nagły brak tych ludzi oznaczał zmianę w krajobrazie obu Ameryk. Ich poletka wróciły do poprzedniego, bliskiego naturze stanu – zarosły lasem tropikalnym, niektóre zamieniły się w sawanny. Powrót lasów i innego rodzaju naturalnej roślinności intensywnie wiążącej CO2 z atmosfery, wpłynął na stan Ziemi.

dodatkowe informacje:
Ospa prawdziwa

XVIII wieku – epoka przemysłowa

W 2000 roku Paul Crutzen i Eugene Stoermer twórcy teorii antropocenu postulowali, żeby nowy rozdział w dziejach globu zaczynał się pod koniec XVIII wieku, ok. 1780 wraz z wynalezieniem maszyny parowej, czyli na początków rewolucji przemysłowej. Według nich od tego okresu przekształciliśmy już około połowy powierzchni lądów, konsumujemy ponad połowę łatwo dostępnych zasobów słodkiej wody. Fabryki nawozów dostarczają do środowiska więcej azotu, niż znajduje się go w ziemskich ekosystemach.

Przede wszystkim jednak zmieniliśmy skład ziemskiej atmosfery. Wprowadziliśmy do niej tyle dwutlenku węgla, że dziś przypomina ona tą która istniała na globie kilka milionów lat temu, w okresie zwanym pliocenem, gdy temperatury były o parę stopni wyższe niż dziś. Za kilka kolejnych dekad możemy się cofnąć jeśli chodzi o skład atmosfery, o kolejne kilkanaście milionów lat, do jeszcze cieplejszego okresu zwanego miocenem.

Jednakże na rewolucję przemysłową składało się wiele niesynchronicznych zmian, którym brakuje jednoznacznego markera geologicznego.

dodatkowe informacje:
Początek rewolucji przemysłowej
Zmiany klimatu
Globalne ocieplenie

1945 / 1964 rok – era atomowa i Wielkie przyspieszenie

Datę 16 lipca 1945 roku, pierwszego testu jądrowego przeprowadzonego przez Stany Zjednoczone, jako datę rozpoczęcia antropocenu, zaproponowali naukowcy z zespołu dr. Jana Zalasiewicza i prof. Marka Williamsa z Wydziału Geologii na University of Leicester. Naukowcy rozważali też uznanie za początek antropocenu 1964 rok, kiedy po serii testów broni jądrowej, zwiększył się promieniotwórczy opad i rozpoczęła się era atomowa. Od równika po bieguny rozproszono sztucznie stworzone promieniotwórcze izotopy pierwiastków, a skala tego procesu była tak duża, że dysponując odpowiednimi instrumentami, jego ślad można wykryć w całej współczesnej warstwie geologicznej.

Era atomowa rozpoczęła również ryzyko wojen nuklearnych, terroryzmu nuklearnego i katastrof jądrowych.

Czy wiesz, że…
Testy bomb atomowych prowadzone od lat 40 do 60 pozostawiły w atmosferze promieniotwórczy izotop węgiel C-14. Izotop ten został wchłonięty przez rośliny w procesie fotosyntezy, a następnie skonsumowany przez zwierzęta. W 2017 roku naukowcy zebrali obunogi (skorupiaki z gromady pancerzowców) z trzech głębin morskich: Rowu Mariańskiego, Rowu Mussau i Rowu New Britain, a następnie zmierzyli ilość węgla C14 w tkankach i zawartości jelit dwunogów. Organizmy z głębokiego oceanu nie powinny zawierać węgla 14. Naukowcy odkryli jednak radioaktywny izotop w próbkach zebranych w oceanicznych głębinach. Stężenie było podobne do tego, jakie znajduje się w organizmach żyjących na powierzchni oceanu.

Wybór roku 1945 na początek antropocenu jest czymś więcej niż tylko dogodnością. Zbiega się on z wydarzeniem, które profesor Will Steffen z Australijskiego Uniwersytetu Narodowego opisuje jako Wielkie Przyspieszenie. To okresu po II Wojnie Światowej podczas którego globalny wzrost populacji, zanieczyszczenie środowiska i eksploatacja zasobów naturalnych wzrosły w dramatycznym tempie. Populacja ludzka wzrosła z 2,5 mld. osiągając obecnie liczbę 8 miliardów. W tym samym okresie gospodarka światowa wzrosła dziesięciokrotnie. Ludzkość stała się bogatsza i zaczęła zużywać wykładniczo coraz więcej zasobów planety (zobacz: dzień długu ekologicznego, ślad ekologiczny, ślad środowiskowy, ślad węglowy, ślad wodny). Ta nienasycona konsumpcja spowodowała ogromny stres dla naszej planety.

Badania wykazały, że od około 1950 roku ludzkość:

• podwoiła ilość związanego azotu na planecie poprzez produkcję przemysłową dla rolnictwa
• przyczyniła się do powstania dziury w warstwie ozonowej w wyniku produkcji i uwolnienia chlorofluorowęglowodorów (CFC)
• wyemitowała wystarczającą ilość gazów cieplarnianych z paliw kopalnych, aby spowodować zmiany klimatyczne na poziomie planety
• stworzyła dziesiątki tysięcy syntetycznych związków minerałopodobnych które nie występują naturalnie na Ziemi
• spowodowały, że prawie jedna piąta osadów rzecznych na całym świecie nie dociera już do oceanów z powodu tam, zbiorników i przekierowań.
• wyprodukowała wiele milionów ton tworzyw sztucznych (plastiku), a mikroplastik tworzy niemal wszechobecny i jednoznaczny wyznacznik antropocenu

W 2009 roku w czasopiśmie Nature profesor Steffen wraz ze współpracownikami zidentyfikował dziewięć systemów podtrzymywania życia, granic planetarnych niezbędnych dla życia człowieka na Ziemi. Granice planetarne (granice procesu systemu Ziemi) określają niejako granice planetarnego pola gry dla ludzkości. Przekroczenie jednej lub więcej z nich może być szkodliwe lub nawet katastroficzne ze względu na ryzyko przekroczenia progów, które spowoduje nieliniową, nagłą zmianę środowiska w skali od kontynentalnej do planetarnej.

We wrześniu 2023 roku zespół naukowców po raz pierwszy oszacował ilościowo wszystkie dziewięć procesów regulujących stabilność i odporność układu ziemskiego. Są to zmiany klimatu, spadek bioróżnorodności, zaburzenie obiegu azotu i fosforu, wylesianie i przekształcenie dzikich terenów w pola uprawne (degradacja środowiska), zakwaszenie oceanów, zużycie zasobów słodkiej wody, niszczenie warstwy ozonowej, zanieczyszczenia chemiczne, zanieczyszczenie atmosfery aerozolami.

Według badań zostało już przekroczonych 6 granic planetarnych. Dwie z nich czyli zmiany klimatu i spadek bioróżnorodności, uważane są za kluczowe, ponieważ wpływają na wszystkie pozostałe. Jeżeli ich wartości graniczne zostaną przekroczone, mogą same doprowadzić do destabilizacji całego systemu Ziemi.

dodatkowe informacje:
Atol Bikini – największa katastrofa ekologiczna wywołana próbnym wybuchem jądrowym na świecie
Ekobójstwo
Granice planetarne
Katastrofy jądrowe (nuklearne)
Ślad ekologiczny
Ślad środowiskowy
Ślad węglowy
Ślad wodny

Zmiany w pedosferze

Działalność człowieka stanowi czynnik powstawania i zmiany składu gleby. Gleby antropogeniczne to gleby w znacznym stopniu dotknięte działalnością człowieka m.in poprzez niwelację terenu, kopanie rowów i budowanie nasypów, wywoływanie pożarów na skale krajobrazową, wzbogacanie w materię organiczną (poprzez dodawanie nawozów naturalnych i sztucznych), dodawanie zanieczyszczeń, zubożenie w materię organiczną w wyniku ciągłej uprawy (wielokrotną orkę), zagęszczanie od nadmiernego wypasu, lub wzbogacanie artefaktami.

Czy wiesz, że…
Gleby przez stulecia i tysiąclecia zachowują informacje o historii klimatycznej i geochemicznej, dlatego skład pedosfery może być przydatnym kandydatem do gwoździa antropocenu.

Minerały powstałe za sprawą człowieka

Robert Hazen z Carnegie Institution for Science opublikował w American Mineralogist artykuł, w którym informuje o zidentyfikowaniu 208 minerałów, które powstały głównie lub wyłącznie za sprawą człowieka. Te przypisywane Homo sapiens minerały stanowią 4% z 5208 minerałów oficjalnie uznawanych przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Mineralogiczne (IMA).

Większość z minerałów których powstanie przypisywane jest człowiekowi wiąże się z górnictwem. Znaleziono je w składowiskach rud metali, powstały podczas wietrzenia żużlu, w kopalnianych tunelach, wodzie i drewnie wykorzystywanym w kopalniach, czy wskutek pożarów. Sześć ze wspomnianych minerałów odkryto na ścianach pieców hutniczych, a trzy w instalacjach geotermalnych.

Są wśród nich również minerały odkryte na skorodowanych ołowianych fragmentach zatopionego tunezyjskiego okrętu, dwa na egipskim brązie, a dwa na kanadyjskiej cynie. Cztery znaleziono w miejscach prehistorycznego pochówku w austriackich Alpach.

Ludzie nie tylko przyczyniają się do powstawania nowych rodzajów minerałów, ale też transportują olbrzymie ilości skał, osadów i minerałów. Przesuwamy ich tak dużo, że możemy w tym względzie rywalizować ze skalą ich naturalnej redystrybucji dokonywanej np. przez lodowce. Działalność górnicza, budowa dróg, tuneli i umacnianie brzegów rzek to kolejny przykład, jak zmieniamy geologię planety. Po całej Ziemi redystrybuujemy też cenne minerały i metale, jak diamenty czy złoto.

Ludzkość pozostawia też niezatarty ślad w geologii Ziemi dzięki korzystaniu z takich minerałów jak: beton, ceramika, stal czy aluminium. W ostatnich 20 latach powstało tyle konstrukcji betonowych, że można pokryć nim całą kulę ziemską, a na 1 m2 powierzchni Ziemi przypada 1 kg betonu

Naukowcy przypuszczają że biorąc pod uwagę zasięg i intensywność ludzkiej działalności, istnieją setki minerałów nieznanych jeszcze nauce, do których powstania przyczynił się człowiek. Te minerały pozostaną w warstwach geologicznych jako znak, że czasy w których żyjemy są odmienne od wcześniejszych.

Czy wiesz, że…
Badanie z grudnia 2020 roku opublikowane w czasopiśmie Nature wykazało, że całkowita masa antropogeniczna czyli materiały wytworzone przez człowieka, przewyższa całą biomasę na Ziemi.

Śmieci, odpady i plastiglomerat skalny

Niektórzy naukowcy uważają, że nadmiar tworzyw sztucznych w przyrodzie doprowadził obecnie do powstania nowego cyklu plastycznego, podobnego do naturalnych procesów, takich jak obieg węgla czy wody. Podczas cyklu to właśnie plastik przemieszcza się przez atmosferę, lądy i oceany. Cząsteczki plastiku mogą zostać przetransportowane do lodowca, tam zamarznąć, a następnie stopić się i spłynąć rzeką do jeziora, gdzie mogą pojawić się silne wiatry i przenieść je z powrotem do atmosfery. Mikrodrobiny plastiku mogą pozostawać w atmosferze nawet przez wiele dni, czyli na tyle długo, aby mogły zostać rozrzucone po kontynentach. Cząsteczki mogą ostatecznie zostać skonsumowane przez człowieka.

Już teraz na całym świecie osady lądowe i morskie pełne są mikroplastiku, czyli plastikowych drobinek które mogą przetrwać w nich nawet miliony lat. Na powierzchni mórz i oceanów unosi się mnóstwo plastikowych śmieci. Pochodzą one z lądów i statków, porwane przez prądy morskie robią pętle pomiędzy Ameryką i Azją, zbierając się na środku północnego Pacyfiku. Wielka Pacyficzna Plama Śmieci utworzona przez plastikowe odpady o łącznej masie 100 mln ton zajmuje obecnie 15 mln km kwadratowych. Gdy taka masa odpadków zbliża się do jakieś wyspy, jej brzegi zostają pokryte plastikiem.

Wyrzucony na Hawajach przez morze plastik zostaje stopiony i wymieszany z lawą spływającą z wulkanów. Tak rodzi się nowa materia skalna zwana plastiglomeratem. Jest spora szansa, że stanie się ona budulcem skał wulkanicznych i wyznacznikiem początku antropocenu.

Niewielka wyspa Trindade znajduje się na środku Atlantyku 1140 kilometrów od brazylijskiego wybrzeża. Brak jest na niej ludzkich osad jednak naukowcy natrafili tam na nietypowo wyglądające skały z błękitno-zielonkawymi elementami. Winowajcą okazały się wykonane z tworzywa sztucznego sieci rybackie. Zagubione sieci widma przynoszone przez prądy oceaniczne osiadają na plażach, a kiedy dochodzi do wzrostu temperatury zaczynają się topić i łączyć ze znajdującym się na plaży skalnym materiałem.

Jak człowiek zmienia świat oraz co zniszczył i zbudował pokazują zdjęciach Google Earth w technologii timelaps.

zobacz inne miejsca w których Ziemia uległa zmianie: earthengine.google.com

Przyszłość Błękitnej Planety

Jeśli nie dojdzie do katastrofy związanej z ogromną erupcją wulkanu, nieoczekiwanej epidemii o globalnym zasięgu, wojny nuklearnej, uderzenia asteroidy, to człowiek pozostanie najważniejszą siłą decydującą o przyszłości planety. Pozostaje jednak pytanie czym skończy się antropocen.

Można sobie wyobrazić różne scenariusze. Od wymarcia naszego gatunku, przez załamanie się ludzkiej populacji, oraz zniszczone środowisko naturalne Ziemi, po umiejętność znalezienia sposobu na zrównoważony rozwój.

Pytaniem bez odpowiedzi pozostaje także fakt, jak rozwinie się nasza technologia i czy w przyszłości poprzez rozwój sztucznej inteligencji, to ona nam nie zagrozi. Bo przecież technosfera, cały otaczający nas krzemowy świat, nie potrzebuje biologii i innych organizmów żeby przeżyć. Natomiast my potrzebujemy nowoczesnych technologii coraz bardziej, bo już teraz trudno nam bez niej żyć.

Wielkim zadaniem przed którym stoi ludzkość jest zatem opracowanie ogólnoświatowej strategii, która przywróci równowagę w ekosystemach. Będzie to wymagało intensywnych badań i roztropnego wykorzystania posiadanej wiedzy. Na każdym z nas spoczywa odpowiedzialność znalezienia drogi do zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska naszej błękitnej planety przed zgubnym wpływem człowieka.

źródło: materiały prasowe
Antropocen, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Antropocen: epoka człowieka, film dokumentalny w reżyserii Edwarda Burtynsky`ego, Jennifer Baichwal i Nicka de Pencier
Anthropocene, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Anthropocene, education.nationalgeographic.org
Early anthropocene, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Epochs, events and episodes: Marking the geological impact of humans, sciencedirect.com
Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, Ewy Bińczyk
Global late Quaternary megafauna extinctions linked to humans, not climate change, hroyalsocietypublishing.org, licencja CC BY 3.0 DEED
Anthropocene: Have humans created a new geological age?, bbc.com
Kiedy po raz pierwszy ludzie ujarzmili ogień? W rozwiązaniu tej zagadki pomogła sztuczna inteligencja
Newsletter of the Anthropocene Working Group, quaternary.stratigraphy.org, quaternary.stratigraphy.org/working-groups/anthropocene/
Rewolucja neolityczna, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
The Anthropocene: Are Humans Now Overwhelming the Great Forces of Nature, Will Steffen, Paul J. Crutzen, John R. McNeill, bioone.org
The Anthropocene Myth, Andreas Malm, jacobin.com
The Śnieżka peatland as a candidate Global boundary Stratotype Section and Point for the Anthropocene series, journals.sagepub.com, licencja CC BY NC 4.0 DEED
When did the Anthropocene begin? A mid-twentieth century boundary level is stratigraphically optimal, sciencedirect.com
Working Group on the Anthropocene, quaternary.stratigraphy.org/working-groups/anthropocene

⚠️ Zagrożenia ekologiczne – dodatkowe informacje:

definicje, teorie, hipotezy, zjawiska:
antropocen, antropopresja, bezpieczeństwo ekologiczne, biologiczny potencjał Ziemi do regeneracji (biocapacity), bioremediacja, ekobójstwo (ekocyd), ekomodernizm, ekosystem sztuczny, ekoterroryzm, globalne zagrożenia ekologiczne, granice planetarne, hipoteza wypadających nitów (rivet popping), homogenocen, kapitalocen, katastrofy i klęski ekologiczne, katastrofy ekologiczne na świecie, klęski żywiołowe, masowe wymieranie, monokultura, komodyfikacja żywności (utowarowanie), plantacjocen, plastikoza, plastisfera (plastisphere), przeludnienie, stres cieplny, syndrom przesuwającego sią punktu odniesienia, szóste masowe wymieranie (szósta katastrofa), tragedia wspólnego pastwiska, utrata bioróżnorodności, wieczne chemikalia, Wielkie przyspieszenie, zielony anarchizm, zjawisko przedniej szyby

degradacja środowiska:
akwakultura, betonoza (betonowanie miast), choroby odzwierzęce, górnictwo morskie, hodowla zwierząt, koszenie trawników, melioracja, monokultura, niszczenie siedlisk, przełownie, przemysł wydobywczy, przyłów, rolnictwo, spadek liczebności owadów, turystyka masowa, wylesianie (deforestacja), wypalanie traw

ozon i ozonosfera (warstwa ozonowa):
dziura ozonowa, freon (CFC)

zanieczyszczenie środowiska:
azbest, beton, bisfenol A (BPA), eutrofizacja, farmaceutyki, handel emisjami zanieczyszczeń, kwaśny deszcz, mikroplastik, martwe strefy, nanoplastik, neonikotynoidy, niedopałki papierosów, odpady niebezpieczne, pestycydy, polichlorowane bifenyle (PCB), przemysł tekstylny (włókienniczy). sieci widma, sinice, składowiska odpadów (wysypiska śmieci), smog, sól drogowa, sztuczne ognie (fajerwerki, petardy), tworzywa sztuczne (plastik), Wielka Pacyficzna Plama Śmieci, wycieki ropy naftowej, zakwaszenie wód (rzek, jezior, mórz i oceanów), zanieczyszczenie gleby, zanieczyszczenie hałasem, zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie światłem, zanieczyszczenie wody, związki per- i polyfluoroalkilowe (PFAS) – wieczne chemikalia

zmiany klimatu (kryzys klimatyczny):
blaknięcie (bielenie) raf koralowych, denializm klimatyczny (zaprzeczanie globalnemu ociepleniu), efekt cieplarniany, ekstremalne zjawiska, gazy cieplarniane, globalne ocieplenie, kryzys wodny, miejska wyspa ciepła (MWC), migracje gatunków, nawałnice, ocieplenie oceanu, wzrost poziomu mórz i oceanów, podtopienie, powódź, pożar lasu, przyducha, pustynnienie, susza, topnienie lodowców i lądolodów, topnienie lodu morskiego, trąba powietrzna, upał

klęski i katastrofy ekologiczne:
katastrofy jądrowe (nuklearne), katastrofy przemysłowe, największe katastrofy ekologiczne na świecie, największe katastrofy ekologiczne w Polsce, wycieki ropy naftowej

Czerwona księga gatunków zagrożonych, Czerwona Lista IUCN (The IUCN Red List):
gatunek wymarły (extinct EX), gatunek wymarły na wolności (extinct in the wild EW), gatunek krytycznie zagrożony (critically endangered CR), gatunek zagrożony (endangered EN), gatunek narażony gatunek wysokiego ryzyka (vulnerable VU), gatunek bliski zagrożenia (near threatened NT), gatunek najmniejszej troski (least concern LC)
Polska czerwona księga roślin, Polska czerwona księga zwierząt
gatunek inwazyjny (inwazyjny gatunek obcy IGO)

Poruszający i inspirujący do działania apel Davida Attenborough

🧠 Wiedza ekologiczna – dodatkowe informacje:
aforyzmy ekologiczne, biblioteka ekologa, biblioteka młodego ekologa, ekoprognoza, encyklopedia ekologiczna, hasła ekologiczne, hasztagi (hashtagi) ekologiczne, kalendarium wydarzeń ekologicznych, kalendarz ekologiczny, klęski i katastrofy ekologiczne, największe katastrofy ekologiczne na świecie, międzynarodowe organizacje ekologiczne, podcasty ekologiczne, poradniki ekologiczne, (nie) tęgie głowy czy też (nie) najtęższe umysły, znaki i oznaczenia ekologiczne

🤝Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

📩 Zapisz się na newsletter i otrzymuj ekowiadomości prosto na swoją skrzynkę!
Subskrypcja daje Ci także dostęp do specjalnego działu na portalu 🌐, gdzie znajdziesz darmowe materiały do pobrania: 📘 poradniki, 📋 przewodniki, 📂 praktyczne zestawienia, ✏️ wzory, 📄 karty pracy, ✅ checklisty i ściągi. Wszystko, czego potrzebujesz, aby skutecznie wprowadzać ekologiczne zmiany w swoim życiu 🌱.

☕ Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc…..

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres:
✉️ informacje@wlaczoszczedzanie.pl

🔍Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie