Klęski i katastrofy ekologiczne

Następstwem każdej działalności gospodarczej człowieka są przekształcenia środowiska naturalnego. Jeżeli znaczne nasilenie wprowadzonych do środowiska niekorzystnych zmian prowadzi do stanu, że utraci ono zdolność regeneracji i samoregulacji, wówczas mamy do czynienia z katastrofą ekologiczną.

Podstawowe informacje

W ekologii katastrofa ekologiczna, zwana też klęską ekologiczną, jest definiowana jako nieodwracalna zmiana struktury i funkcji ekosystemów bez możliwości wytworzenia się zespołów lub ogniw zastępczych (kompensacyjnych), z powodu zachwiania równowagi w tych ekosystemach. Katastrofa ekologiczna prowadzi do nieodwracalnych jakościowych i ilościowych zmian w łańcuchach pokarmowych (zmienia się charakter przepływu materii, energii i informacji), wskutek czego następuje załamanie przynajmniej jednego z ogniw troficznych (producentów, konsumentów lub destruentów), bez których nie może istnieć ekosystem.

Katastrofy ekologiczne są spowodowane nagłymi lub długotrwałymi, kumulującymi się w czasie zmianami warunków fizycznych i chemicznych siedliska, przekraczającymi granice tolerancji biocenozy. Klęski ekologiczne prowadzą do trwałego uszkodzenie lub zniszczenie dużego obszaru środowiska przyrodniczego, wpływając negatywnie, bezpośrednio lub pośrednio, na zdrowie, a często i życie ludzi. Katastrofy ekologiczne mają negatywny wpływ na gospodarkę finansową danego kraju.

Zachodzące w bezpośrednim sąsiedztwie katastrof ekologicznych katastrofy środowiskowe, nawet te o zasięgu lokalnym, mogą wpływać na globalny stan zanieczyszczenia naszej planety. Nieposkromiona natura oraz negatywne oddziaływanie człowieka, do jakiego dochodzi na terytorium jednego konkretnego państwa, może prowadzić do szkód w promieniu kilku tysięcy kilometrów.

Katastrofalny wpływ rozwoju cywilizacji na środowisko

Problematyka zależności pomiędzy człowiekiem a środowiskiem ma kluczowe znaczenie dla wyjaśnienia historii ludzkości w różnych okresach historycznych. Ze względu na zakres oddziaływania człowieka na przyrodę można wyróżnić kilka charakterystycznych etapów.

Okres równowagi ekologicznej (etap 1)

Etap pierwszy to okres równowagi ekologicznej pomiędzy populacją ludzką a pozostałymi elementami ekosystemu. Trwał on od czasu pojawienia się gatunku ludzkiego ok. 3 mln lat temu do 10 000 lat p.n.e.

Człowiek w stadium myśliwsko-zbierackim, stanowiącym 99% jego historii, był ściśle związany z przyrodą. Wykorzystywał przyrodę bez żadnych zahamowań, ale ze względu na niewielką populację i niedoskonałe narzędzia, jego działalność nie wywierała w zasadzie większego wpływu na świat fauny i flory.

W okresie tym znano już ogień, co umożliwiło zasiedlenie wielu obszarów strefy umiarkowanej. Sposób życia nie skłaniał jednak człowieka do trwałych przekształceń przyrody, a po wyczerpaniu zasobów jakiegoś obszaru grupa przenosiła się na inny obszar swojego terytorium.

Grupy ludzkie liczyły najczęściej 50-60 osób, a zamieszkiwały 500-1500 km2, co zapewniało odpowiednią wielkość zasobów.

Okres stopniowych przekształceń przyrody (etap 2)

Etap drugi, czyli okres narastania stopniowych przekształceń przyrody, trwał od 10 000 lat p.n.e. do XVIII wieku.

Około 10 000 lat temu dokonała się rewolucja neolityczna. Jej podstawą było powstanie rolnictwa i hodowli. Gdziekolwiek przyswojono sobie uprawę roli i hodowlę bydła, wywierały one głęboki wpływ na życie ludzkie. Zwiększone i stabilne zaopatrzenie w żywność doprowadziło do znacznego podwyższenia gęstości zaludnienia, oraz dało początek urbanizacji.

Narodziny wszelkich cywilizacji i wyższej kultury związane z uprawą roli i hodowlą rozpoczęło proces dewastacji środowiska: deforestacji, pustynnienia, zasalania urodzajnych ziem.

Pojawiły się lokalne katastrofy ekologiczne, głównie w basenie Morza Śródziemnego, na Bliskim Wschodzie i w Chinach.

Okres szybkich zmian przyrody (etap 3)

Etap trzeci to okres szybkich zmian przyrody, obejmujący okres od XVIII do połowy XX wieku.

Zasadniczym elementem gospodarki staje się gwałtownie rozwijający się przemysł. Jego podstawą są paliwa kopalne i surowce metaliczne. Następuje ogromny wzrost ludności świata w wyniku rozwoju gospodarki, medycyny i higieny.

Z roku na rok pojawia się coraz więcej katastrof ekologicznych zarówno o lokalnym jak i globalnym zasięgu.

Okres globalnego oddziaływania człowieka na biosferę (etap 4)

Od połowy XX wieku działalność człowieka w przyrodzie ma charakter globalny, a jego oddziaływania sięgają całej kuli ziemskiej.

Część geologów zaczyna określać ten okres mianem antropocenu czyli nowej epoki w historii Ziemi. Według naukowców jest ona zdominowana poprzez działania człowieka, a nie przez aktywność geologiczną. Aktywność ludzi jest tak intensywna, a skutki rozległe, że mówiąc o kształcie naszej planety, nie sposób pominąć wpływu ludzi.

Mówi się powszechnie o globalnym kryzysie ekologicznym jako pojęciu zbiorowym dla wszystkich niekorzystnych dla człowieka zagrożeń i dewastacji środowiska.

Obecny stan biosfery ekologowie określają jako fazę degeneracji ekosystemów tak zaawansowaną, poza którą nie będą one zdolne do regeneracji, przy czym przewidują, że katastrofa znacznie wcześniej ugodzi w ludzkość schorzeniami, napromieniowaniem, degeneracją umysłową nie mówiąc o głodzie.

Po raz pierwszy w dziejach grozi człowiekowi katastrofa ekologiczna o globalnym charakterze.

Rodzaje katastrof ekologicznych

Katastrofa ekologiczna to zjawisko polegające na zmianie środowiska przyrodniczego danego gatunku lub populacji w sposób uniemożliwiający jej przetrwanie. Wśród katastrof ekologicznych wymienia się:

Katastrofy antropogeniczne – powodowane przez człowieka

Katastrofy ekologiczne antropogeniczne są najczęściej powodowane przez długotrwałe emisje szkodliwych dla środowiska substancji, oraz awarie w wyniku których następuje:

• emisja toksycznych, gazów i cieczy – katastrofy chemiczne
• emisja substancji radioaktywnych – katastrofy jądrowe
• zanieczyszczenie ekosystemów morskich odpadami toksycznymi i radioaktywnymi oraz ropą naftową – w wyniku awarii tankowców, wież wydobywczych, działań wojennych
• wycinanie lasów na dużych obszarach

Katastrofy tankowców

Katastrofy tankowców (zbiornikowców) są uznawane za znaczne zagrożenie ekologiczne, ponieważ podczas nich do środowiska wodnego uwalniana jest ogromna ilość ropy naftowej, która zagraża organizmom żywym.

Uwolniona do środowiska ropa może sklejać skrzela organizmom wodnym oraz skrzydła ptakom, uniemożliwiając tym samym ich lot. Plamy ropy rozprzestrzenione w wodzie i wybrzeżu nie przepuszczają tlenu, przez co powodują całkowity zanik życia na danym obszarze.

Zagrożenia spowodowane wyciekiem ropy:

• odcina dostęp tlenu i światła organizmom morskim, doprowadzając do ich śmierci
• wsiąka w piasek przyczyniając się do śmierci organizmów żyjących nad brzegami mórz
• niebezpieczna dla ptaków morskich i ssaków, które połykają ropę starając się z niej oczyścić
• niszczy siedliska ptaków
• dla ludzi stwarza zagrożenie zatruciem wziewnym
• negatywnie wpływa na przemysł rybny i turystykę

Zwalczanie zagrożeń związanych z rozlewem ropy naftowej:

• skrócenie czasu podróży oraz czasu niezbędnego na przeprowadzenie wszelkich operacji cumowniczych i przeładunkowych
• zaostrzenie przepisów dotyczących kwalifikacji i wyszkolenia załóg statków
• wyposażenie statków i platform wiertniczych w nowoczesne urządzenia i środki bezpieczeństwa
• udoskonalenie technik pilotażu morskiego
• szkolenie załóg zbiornikowców
• budowanie bezpieczniejszych statków
• prawidłowa eksploatacji statków i ropociągów
• przygotowanie do możliwych rozlewów poprzez wcześniejsze planowanie i ćwiczenia
• ostrzejsze egzekwowanie przepisów dotyczących zanieczyszczenia środowiska morskiego

Katastrofy nieantropogeniczne, czyli naturalne – wywoływane przez czynniki niezależne od człowieka

Najgroźniejsze w skutkach katastrofy ekologiczne naturalne, określane mianem klęsk żywiołowych, są powodowane przez:

• powodzie
• susze
• cyklony
• trzęsienia ziemia
• wybuchy wulkanów
• tsunami
• lawiny
• osuwiska
• pożary lasów
• silne, długotrwale mrozy
• występujący lokalnie rozwój szkodników i pasożytów

Katastrofy ekologiczne (synergiczne) polegające na jednoczesnym wystąpieniu katastrofy ekologicznej naturalnej i antropogenicznej

Czynniki antropogeniczne w połączeniu z czynnikami naturalnymi prowadzą do katastrof ekologicznych synergicznych, których skutki są odczuwalne na ogromnych obszarach lub mają charakter globalny.

Katastrofy ekologiczne synergiczne są efektem wzajemnego potęgowania się oddziaływań wymienionych powyżej katastrof, a relacje między nimi wyznacza związek przyczynowo-skutkowy.

Przykładem katastrofy ekologicznej synergicznej mogą być:

• trzęsienia ziemi powodujące zniszczenie obiektów przemysłowych i emisję toksycznych cieczy lub gazów
• zalania wodami powodziowymi składowisk odpadów czy oczyszczalni ścieków, powodujące przedostanie się do gleby i wód gruntowych szkodliwych substancji
• wystąpienie niekorzystnych warunków naturalnych, jak huragany, śnieżyce, gołoledź, mgły powodujące wypadki, w wyniku których do środowiska przyrodniczego przedostają się substancje szkodliwe
• intensywna, monokulturowa uprawa roślin i niekorzystne warunki klimatyczne powodują pustynnienia dużych obszarów Ziemi
• emisja dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych (freonów, metanu, tlenków azotu) w połączeniu z zawartą w atmosferze parą wodną zwiększa efekt cieplarniany (szklarniowy), co grozi znacznym podwyższeniem poziomu oceanów w wyniku topnienia lodowców
• uwalniane do atmosfery m.in. freony niszczą ozon stanowiący ochronę przed biologicznie czynną (szkodliwą) składową promieniowania ultrafioletowego (UV-B)

Obszary klęski ekologicznej na świecie

Zdecydowanie największa degradacja środowiska naturalnego na świecie występuje na obszarach zagrożonych:

• suszą – Australia, Afryka, zachodnie tereny Ameryki Południowej
• wulkanizmem i trzęsieniami ziemi – południowa Azja, Ameryka Północna i Południowa – część zachodnia, wschodnia Afryka, oceany
• szarańczą – Afryka, Ameryka Południowa, wschodnia Australia
• zjawiskami El Niño – Ocean Spokojny
• powodziami – rozpadowe i opadowe, w okolicach rzek
• tsunami – Ameryka Północna i Południowa – część zachodnia
• falami na pełnym morzu o wysokości powyżej 5 m – południowy Pacyfik
• cyklonami tropikalnymi – Ameryka Północna i Południowa – część zachodnia, Ocean Indyjski
• prędkością wiatru do 200 km/h – Ocean Atlantycki i Spokojny, Indyjski, Ameryka Środkowa
• prędkością wiatru powyżej 200 km/h – Ocean Atlantycki i Spokojny, Indyjski, Ameryka Środkowa

Sposoby przeciwdziałania katastrofom ekologicznym

Najbardziej efektywnym sposobem walki z katastrofami ekologicznymi jest przeciwdziałanie ich powstawaniu. Niezbędne do tego są odpowiednio przygotowane informacje o katastrofach ekologicznych oraz ich skutkach, jak również odpowiednie przygotowanie sił resortowych oraz przeszkolenie ludzi odnośnie zachowań w czasie wystąpienia ewentualnych zagrożeń. Pożądane jest także posiadanie opracowanych zawczasu planów awaryjnych na wypadek sytuacji wyjątkowych.

W przypadku katastrof ekologicznych, powstających podczas zarówno lądowego jak i morskiego transportu substancji niebezpiecznych, należy przede wszystkim zapobiegać ich powstawaniu poprzez wnikliwe sprawdzanie stanu technicznego poszczególnych jednostek transportujących niebezpieczne substancje (pociągów, TIR-ów, cystern i statków), a także kontrole i monitorowanie ruchu na ich drogach.

Zapobieganie katastrofy ekologicznym powodowanym przez awarie przemysłowe polega na:

• ścisłym przestrzeganiu przepisów BHP i ppoż.
• prowadzeniu ścisłej kontroli funkcjonowania urządzeń i maszyn
• tworzeniu specjalnych, izolowanych miejsc przechowywania substancji niebezpiecznych
• stosowaniu systemu barier służących do pochłaniania promieniowania oraz zapobiegania jego rozprzestrzenianiu się

Zapobieganie katastrofom ekologicznym może być także przeprowadzane poprzez ścisłe przestrzeganie norm prawnych i wszelkich ustaleń, tak aby np. produkcja, składowanie, transport i ostatecznie składowanie rozmaitych odpadów i substancji, były bezpieczne zarówno dla zdrowia ludzi, jak i środowiska naturalnego.

Niezwykle ważne byłoby także dbanie o najwyższe bezpieczeństwo wszystkich budynków, urządzeń oraz pojazdów już na etapie projektowania i budowania, stosowanie w procesach przemysłowych tzw. technologii czystych, bezodpadowych, budowanie specjalnych oczyszczalni ścieków, a także stosowanie obiegów zamkniętych w zakładach przemysłowych.

W przypadku braku możliwości zapobiegnięcia wystąpieniu katastrofy ekologicznej, jedynym wyjściem jest nie doprowadzenie do skażenia środowiska poza miejscem zdarzenia oraz jak najszybsze zwalczanie jej skutków.

Osiąga się to przez liczne działania, do których należą takie metody jak:

• bioremediacja – usuwanie zanieczyszczeń z gleby i wód za pomocą żywych mikroorganizmów i roślin naczyniowych
• usuwanie ropy i substancji ropopochodnych – stosując mechaniczne zbieranie oleju z powierzchni wody, jego unieruchomienie na powierzchni – poprzez użycie absorbentów, a także dyspergowanie, rozpuszczanie, zatapiania oraz spalanie.
• dezaktywacje substancji promieniotwórczych – poprzez wyparowywanie, rozcieńczanie, rozpuszczanie oraz adsorpcję niebezpiecznych substancji znajdujących się w wodzie
• zastosowanie zeolitów – głównie poprzez możliwość ich uniwersalnego użycia do usuwania m.in. pierwiastków promieniotwórczych, zanieczyszczeń olejowych i ropopochodnych, metali ciężkich i alkalicznych

Niezwykle ważnym aspektem, z punktu widzenia ochrony środowiska przed skutkami katastrof ekologicznych, są podstawy ratownictwa chemicznego stosowane przez Straż Pożarną. Pozwalają one na szybszą interwencję w miejscach wypadków oraz zaistnienia sytuacji awaryjnych a także na sprawniejszą likwidację ich skutków.

Zastosowanie tych metod pozwala na zapobieganie katastrofom, przygotowanie się do sprawnego przeprowadzenia ewentualnej akcji ratowniczej, ochronę przed skutkami wypadku, a także na ograniczenie skali i skutków katastrof oraz próby doprowadzenia środowiska do stanu pierwotnego.

Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc dobra, mocna kawa wcale nie jest taka zła ;-)

Zapisz się na Newsletter i otrzymuj email z ekowiadomościami. Dodatkowo dostaniesz dostęp do specjalnego działu na stronie portalu, gdzie pojawiają się darmowe materiały do pobrania i wykorzystania. Poradniki i przewodniki, praktyczne zestawienia, podsumowania, wzory, karty prac, checklisty i ściągi. Wszystko czego potrzebujesz do skutecznej i zielonej rewolucji w twoim życiu. Zapisz się do Newslettera i zacznij zmieniać świat na lepsze.

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres: informacje@wlaczoszczedzanie.pl

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie

źródło: materiały prasowe, Wikipedia
Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny – Rok XLVI zeszyt 1 984 – Eugeniusz Kośmicki – O problemach kryzysu i katastrofy ekologicznej w badaniach ekologicznych i społecznych

Zagrożenia ekologiczne – dodatkowe informacje:
akwakultura, antropocen, bielenie raf koralowych, biologiczny potencjał Ziemi do regeneracji (biocapacity), bioróżnorodność, bisfenol A (BPA), blackout, choroby odzwierzęce, Czerwona księga gatunków zagrożonych, Czerwona Lista IUCN (The IUCN Red List), degradacja środowiska, Dzień Długu Ekologicznego (Ecological Debt Day, Earth Overshoot Day), dziura ozonowa, farmaceutyki, freony, gatunki inwazyjne, gatunki obce, gatunek zagrożony (endangered EN), gazy cieplarniane, globalne ocieplenie, granice planetarne, katastrofy i klęski ekologiczne, katastrofy ekologiczne na świecie, klęski żywiołowe, kryzys wodny, masowe wymieranie, melioracja, miejska wyspa ciepła (MWC), migracje gatunków, mikroplastik, nanoplastik, Międzynarodowy Program Zmian Globalnych (IGBP), Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (IPCC), nawałnice, neonikotynoidy, odpady niebezpieczne, ozon, pestycydy, Plastisfera (Plastisphere), podnoszenie się poziomu mórz i oceanów, podtopienia, polichlorowane bifenyle (PCB), Polska czerwona księga roślin, Polska czerwona księga zwierząt, powodzie, pożary, przełownie, przeżyźnienie zbiorników wodnych, przyducha, przyłów, pustynnienie, Race to Zero, rozszerzalność cieplna wody, sieci widma, sinice, składowiska odpadów (wysypiska śmieci), smog, stres wodny, susze, syndrom przesuwającego sią punktu odniesienia, sztuczne ognie (fajerwerki, petardy), szóste masowe wymieranie (szósta katastrofa), topnienie lodowców i lądolodów górskich, tlenek węgla, tragedia wspólnego pastwiska, trąby powietrzne, turystyka masowa, tworzywa sztuczne (plastik), Wielka Pacyficzna Plama Śmieci, wylesianie (deforestacja), wypalanie traw, utrata bioróżnorodności, zanieczyszczenie gleby, zanieczyszczenie hałasem, zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie środowiska, zanieczyszczenie światłem, zanieczyszczenie wody, zagrożenia ekologiczne, zakwaszenie oceanów, zmiany klimatu

zobacz również:
błękitna planeta Ziemia, odnawialne źródła energii (OZE)

Wiedza ekologiczna – dodatkowe informacje:
aforyzmy ekologiczne, biblioteka ekologa, biblioteka młodego ekologa, ekoprognoza, encyklopedia ekologiczna, hasła ekologiczne, hasztagi (hashtagi) ekologiczne, kalendarium wydarzeń ekologicznych, kalendarz ekologiczny, klęski i katastrofy ekologiczne, największe katastrofy ekologiczne na świecie, międzynarodowe organizacje ekologiczne, podcasty ekologiczne, poradniki ekologiczne, (nie) tęgie głowy czy też (nie) najtęższe umysły, znaki i oznaczenia ekologiczne