Klęski i katastrofy ekologiczne

Następstwem każdej działalności człowieka są przekształcenia środowiska naturalnego. Jeżeli znaczne nasilenie wprowadzonych do środowiska niekorzystnych zmian prowadzi do stanu, że utraci ono zdolność regeneracji i samoregulacji, wówczas mamy do czynienia z katastrofą ekologiczną.

Katastrofa ekologiczna oznacza tak daleko posuniętą destrukcję środowiska, że podjęcie środków zaradczych jest niemożliwe lub nadzwyczaj utrudnione.

Zachodzi ono w różnych sytuacjach, lecz przede wszystkim:

• kiedy po zmianie abiotycznego składnika środowiska (np. zmiana temperatury, spadek ilości opadów itp.) zasoby środowiska maleją w stosunku do potrzeb gatunku
• kiedy środowisko staje się niesprzyjające dla danego gatunku z powodu zbyt dużej presji drapieżników
• kiedy nadmierny przyrost powoduje gwałtowny spadek szans na przetrwanie gatunku

Katastrofie ekologicznej sprzyjają globalne zagrożenia ekologiczne.

Podstawowe informacje

W ekologii katastrofa ekologiczna, zwana też klęską ekologiczną, jest definiowana jako nieodwracalna zmiana struktury i funkcji ekosystemów bez możliwości wytworzenia się zespołów lub ogniw zastępczych (kompensacyjnych), z powodu zachwiania równowagi w tych ekosystemach. Katastrofa ekologiczna prowadzi do nieodwracalnych jakościowych i ilościowych zmian w łańcuchach pokarmowych (zmienia się charakter przepływu materii, energii i informacji), wskutek czego następuje załamanie przynajmniej jednego z ogniw troficznych (producentów, konsumentów lub destruentów), bez których nie może istnieć ekosystem.

Katastrofy ekologiczne są spowodowane nagłymi lub długotrwałymi, kumulującymi się w czasie zmianami warunków fizycznych i chemicznych siedliska, przekraczającymi granice tolerancji biocenozy. Klęski ekologiczne prowadzą do trwałego uszkodzenie lub zniszczenie dużego obszaru środowiska przyrodniczego, wpływając negatywnie, bezpośrednio lub pośrednio, na zdrowie a często i życie ludzi. Katastrofy ekologiczne mają negatywny wpływ na gospodarkę danego regionu czy kraju.

Zachodzące w bezpośrednim sąsiedztwie katastrof ekologicznych katastrofy środowiskowe, nawet te o zasięgu lokalnym, mogą wpływać na globalny stan zanieczyszczenia naszej planety. Nieposkromiona natura, oraz negatywne oddziaływanie człowieka do jakiego dochodzi na terytorium jednego konkretnego państwa, może prowadzić do szkód w promieniu kilku tysięcy kilometrów.

dodatkowe informacje:
Globalne zagrożenia ekologiczne
Granice planetarne
Zagrożenia ekologiczne

Katastrofalny wpływ rozwoju cywilizacji na środowisko

Problematyka zależności pomiędzy człowiekiem a środowiskiem ma kluczowe znaczenie dla wyjaśnienia historii ludzkości w różnych okresach historycznych. Ze względu na zakres oddziaływania człowieka na przyrodę można wyróżnić kilka charakterystycznych etapów.

Okres równowagi ekologicznej (etap 1)

Etap pierwszy to okres równowagi ekologicznej pomiędzy populacją ludzką a pozostałymi elementami ekosystemu. Trwał on od czasu pojawienia się gatunku ludzkiego ok. 3 mln lat temu do 10 tys. lat p.n.e.

Człowiek w stadium myśliwsko-zbierackim, stanowiącym 99% jego historii, był ściśle związany z przyrodą. Wykorzystywał przyrodę bez żadnych zahamowań, ale ze względu na niewielką populację i niedoskonałe narzędzia, jego działalność nie wywierała w zasadzie większego wpływu na świat fauny i flory. W okresie tym znano już ogień, co umożliwiło zasiedlenie wielu obszarów strefy umiarkowanej. Sposób życia nie skłaniał jednak człowieka do trwałych przekształceń przyrody, a po wyczerpaniu zasobów jakiegoś obszaru grupa przenosiła się na inny obszar swojego terytorium.

Grupy ludzkie liczyły najczęściej 50-60 osób, zamieszkiwały 500-1500 km2, co zapewniało odpowiednią wielkość zasobów.

Okres stopniowych przekształceń przyrody (etap 2)

Etap drugi, czyli okres narastania stopniowych przekształceń przyrody, trwał od 10 tys. lat p.n.e. do XVIII wieku.

Około 10 tys. lat temu dokonała się rewolucja neolityczna. Jej podstawą było powstanie rolnictwa i hodowli. Gdziekolwiek przyswojono sobie uprawę roli i hodowlę bydła, wywierały one głęboki wpływ na życie ludzkie. Zwiększone i stabilne zaopatrzenie w żywność doprowadziło do znacznego podwyższenia gęstości zaludnienia, oraz dało początek urbanizacji. Narodziny wszelkich cywilizacji i wyższej kultury związane z uprawą roli i hodowlą rozpoczęło proces dewastacji środowiska: deforestacji, pustynnienia, zasalania urodzajnych ziem.

Pojawiły się lokalne katastrofy ekologiczne, głównie w basenie Morza Śródziemnego, na Bliskim Wschodzie i w Chinach.

dodatkowe informacje:
Antropocen
Największe katastrofy ekologiczne na świecie
Rewolucja neolityczna

Okres szybkich zmian przyrody (etap 3)

Etap trzeci to okres szybkich zmian przyrody, obejmujący okres od XVIII do połowy XX wieku.

Zasadniczym elementem gospodarki staje się gwałtownie rozwijający się przemysł. Jego podstawą są paliwa kopalne i surowce metaliczne. Następuje ogromny wzrost ludności świata w wyniku rozwoju gospodarki, medycyny i higieny. Z roku na rok pojawia się coraz więcej katastrof ekologicznych zarówno o lokalnym jak i globalnym zasięgu.

dodatkowe informacje:
Katastrofy chemiczne i przemysłowe
Katastrofy jądrowe (nuklearne)
Wycieki ropy naftowej
Wylesianie
Degradacja środowiska

Okres globalnego oddziaływania człowieka na biosferę (etap 4)

Od połowy XX wieku działalność człowieka w przyrodzie ma charakter globalny, a jego oddziaływania sięgają całej kuli ziemskiej.

Część geologów zaczyna określać ten okres mianem antropocenu czyli nowej epoki w historii Ziemi. Według naukowców jest ona zdominowana poprzez działania człowieka, a nie przez aktywność geologiczną. Aktywność ludzi jest tak intensywna, a skutki rozległe, że mówiąc o kształcie naszej planety, nie sposób pominąć wpływu ludzi.

Mówi się powszechnie o globalnym kryzysie ekologicznym jako pojęciu zbiorowym dla wszystkich niekorzystnych dla człowieka zagrożeń i dewastacji środowiska.

Obecny stan biosfery ekologowie określają jako fazę degeneracji ekosystemów tak zaawansowaną, poza którą nie będą one zdolne do regeneracji. Po raz pierwszy w dziejach grozi człowiekowi katastrofa ekologiczna o globalnym charakterze.

dodatkowe informacje:
Antropocen
Ekobójstwo
Zagrożenia ekologiczne
Globalne zagrożenia ekologiczne
Granice planetarne
Największe katastrofy ekologiczne na świecie

Rodzaje katastrof ekologicznych

Katastrofa ekologiczna to zjawisko polegające na zmianie środowiska przyrodniczego danego gatunku lub populacji w sposób uniemożliwiający jej przetrwanie. Wśród katastrof ekologicznych wymienia się:

• katastrofy naturalne (nieantropogeniczne) – wywoływane przez czynniki niezależne od człowieka
• katastrofy antropogeniczne – powodowane przez człowieka
• katastrofy ekologiczne synergiczne – polegające na jednoczesnym wystąpieniu katastrofy naturalnej i antropogenicznej

Katastrofy naturalne

Najgroźniejsze w skutkach katastrofy ekologiczne naturalne określane mianem klęsk żywiołowych, są powodowane przez:

• powodzie
• susze
• cyklony
• trzęsienia ziemia
• wybuchy wulkanów
• tsunami
• lawiny
• osuwiska
• pożary lasów
• silne i długotrwale mrozy
• rozwój szkodników i pasożytów

Katastrofy antropogeniczne

Katastrofy ekologiczne antropogeniczne są najczęściej powodowane przez długotrwałe emisje szkodliwych dla środowiska substancji, oraz awarie w wyniku których następują:

• katastrofy chemiczne i przemysłowe – emisje toksycznych, gazów i cieczy
• katastrofy jądrowe – emisje substancji radioaktywnych
• wycieki ropy naftowej – zanieczyszczenie ekosystemów ropą naftową
• deforestacja (wylesianie) – wycinanie lasów na dużych obszarach

Katastrofy ekologiczne synergiczne

Czynniki antropogeniczne w połączeniu z czynnikami naturalnymi prowadzą do katastrof ekologicznych synergicznych, których skutki są odczuwalne na ogromnych obszarach lub mają charakter globalny. Takie zdarzenia są efektem wzajemnego potęgowania się oddziaływań wymienionych powyżej katastrof, a relacje między nimi wyznacza związek przyczynowo-skutkowy.

Przykładem katastrofy ekologicznej synergicznej mogą być:

• trzęsienia ziemi powodujące zniszczenie obiektów przemysłowych – emisję toksycznych cieczy lub gazów
• zalania wodami powodziowymi składowisk odpadów czy oczyszczalni ścieków – powodujące przedostanie się do gleby i wód gruntowych szkodliwych substancji
• wystąpienie niekorzystnych warunków naturalnych, jak huragany, śnieżyce, gołoledź, mgły – powodujące wypadki, w wyniku których do środowiska przyrodniczego przedostają się substancje szkodliwe
• intensywna, monokulturowa uprawa roślin i niekorzystne warunki klimatyczne – powodująca pustynnienie dużych obszarów
• emisja dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych (freonów, metanu, tlenków azotu), która w połączeniu z zawartą w atmosferze parą wodną zwiększa efekt cieplarniany – co grozi znacznym wzrostem poziomu oceanów w wyniku topnienia lodowców i lądolodów
• uwalnianie do atmosfery freonów niszczących warstwę ozonową – stanowiącą ochronę przed szkodliwym dla żywych organizmów promieniowaniem ultrafioletowym (UV-B)

Obszary klęsk ekologicznych

Zdecydowanie największa degradacja środowiska naturalnego na świecie występuje na obszarach zagrożonych:

• suszą – Australia, Afryka, zachodnie tereny Ameryki Południowej
• wulkanizmem i trzęsieniami ziemi – południowa Azja, Ameryka Północna i Południowa – część zachodnia, wschodnia Afryka, oceany
• szarańczą – Afryka, Ameryka Południowa, wschodnia Australia
• zjawiskami El Niño – Ocean Spokojny
• powodziami – rozpadowe i opadowe, w okolicach rzek
• tsunami – Ameryka Północna i Południowa – część zachodnia
• falami na pełnym morzu o wysokości powyżej 5 m – południowy Pacyfik
• cyklonami tropikalnymi – Ameryka Północna i Południowa – część zachodnia, Ocean Indyjski
• prędkością wiatru do 200 km/h – Ocean Atlantycki i Spokojny, Indyjski, Ameryka Środkowa
• prędkością wiatru powyżej 200 km/h – Ocean Atlantycki i Spokojny, Indyjski, Ameryka Środkowa

Sposoby przeciwdziałania katastrofom

Najbardziej efektywnym sposobem walki z katastrofami ekologicznymi jest przeciwdziałanie ich powstawaniu. Niezbędne do tego są odpowiednio przygotowane informacje o katastrofach, oraz ich skutkach, jak również odpowiednie przygotowanie sił resortowych, oraz przeszkolenie ludzi odnośnie zachowań w czasie wystąpienia ewentualnych zagrożeń. Pożądane jest także posiadanie opracowanych zawczasu planów awaryjnych na wypadek sytuacji wyjątkowych.

W przypadku katastrof ekologicznych, powstających podczas lądowego jak i morskiego transportu substancji, należy zapobiegać ich powstawaniu poprzez wnikliwe sprawdzanie stanu technicznego poszczególnych jednostek transportujących niebezpieczne substancje (pociągów, TIR-ów, cystern i statków), a także kontrole i monitorowanie ich ruchu.

Zapobieganie katastrofy ekologicznym powodowanym przez awarie przemysłowe polega na:

• ścisłym przestrzeganiu przepisów BHP i ppoż.
• prowadzeniu ścisłej kontroli funkcjonowania urządzeń i maszyn
• tworzeniu specjalnych, izolowanych miejsc przechowywania substancji niebezpiecznych
• stosowaniu systemu barier służących do pochłaniania zanieczyszczeń oraz zapobiegania ich rozprzestrzenianiu się

Zapobieganie katastrofom ekologicznym może być także przeprowadzane poprzez ścisłe przestrzeganie norm prawnych i wszelkich ustaleń, tak aby np. produkcja, składowanie, transport i ostatecznie składowanie rozmaitych odpadów i substancji, były bezpieczne zarówno dla zdrowia ludzi, jak i środowiska naturalnego.

Niezwykle ważne byłoby także dbanie o najwyższe bezpieczeństwo wszystkich budynków, urządzeń oraz pojazdów już na etapie projektowania i budowania, stosowanie w procesach przemysłowych tzw. technologii czystych, bezodpadowych, budowanie specjalnych oczyszczalni ścieków, a także stosowanie obiegów zamkniętych w zakładach przemysłowych.

W przypadku braku możliwości zapobiegnięcia wystąpieniu katastrofy ekologicznej, jedynym wyjściem jest nie doprowadzenie do skażenia środowiska poza miejscem zdarzenia, oraz jak najszybsze zwalczanie jej skutków.

Osiąga się to przez liczne działania, do których należą takie metody jak:

• bioremediacja – usuwanie zanieczyszczeń z gleby i wód za pomocą żywych mikroorganizmów i roślin naczyniowych
• usuwanie ropy i substancji ropopochodnych – stosując mechaniczne zbieranie oleju z powierzchni wody, jego unieruchomienie na powierzchni – poprzez użycie absorbentów, a także dyspergowanie, rozpuszczanie, zatapiania oraz spalanie
• dezaktywacje substancji promieniotwórczych – poprzez wyparowywanie, rozcieńczanie, rozpuszczanie oraz adsorpcję niebezpiecznych substancji znajdujących się w wodzie
• zastosowanie zeolitów – głównie poprzez możliwość ich uniwersalnego użycia do usuwania m.in. pierwiastków promieniotwórczych, zanieczyszczeń olejowych i ropopochodnych, metali ciężkich i alkalicznych

Niezwykle ważnym aspektem, z punktu widzenia ochrony środowiska przed skutkami katastrof ekologicznych, są podstawy ratownictwa chemicznego stosowane przez Straż Pożarną. Pozwalają one na szybszą interwencję w miejscach wypadków oraz zaistnienia sytuacji awaryjnych a także na sprawniejszą likwidację ich skutków.

Zastosowanie tych metod pozwala na zapobieganie katastrofom, przygotowanie się do sprawnego przeprowadzenia ewentualnej akcji ratowniczej, ochronę przed skutkami wypadku, a także na ograniczenie skali i skutków katastrof, oraz próby doprowadzenia środowiska do stanu pierwotnego.

źródło: materiały prasowe, Wikipedia
Katastrofa ekologiczna, autorzy, licencja CC BY SA 4.0
Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, rok XLVI zeszyt 1 984, Eugeniusz Kośmicki, O problemach kryzysu i katastrofy ekologicznej w badaniach ekologicznych i społecznych

⚠️ Zagrożenia ekologiczne – dodatkowe informacje:

definicje, teorie, hipotezy, zjawiska:
antropocen, antropopresja, bezpieczeństwo ekologiczne, biologiczny potencjał Ziemi do regeneracji (biocapacity), bioremediacja, ekobójstwo (ekocyd), ekomodernizm, ekosystem sztuczny, ekoterroryzm, globalne zagrożenia ekologiczne, granice planetarne, hipoteza wypadających nitów (rivet popping), homogenocen, kapitalocen, katastrofy i klęski ekologiczne, katastrofy ekologiczne na świecie, klęski żywiołowe, masowe wymieranie, monokultura, komodyfikacja żywności (utowarowanie), plantacjocen, plastikoza, plastisfera (plastisphere), przeludnienie, stres cieplny, syndrom przesuwającego sią punktu odniesienia, szóste masowe wymieranie (szósta katastrofa), tragedia wspólnego pastwiska, utrata bioróżnorodności, wieczne chemikalia, Wielkie przyspieszenie, zielony anarchizm, zjawisko przedniej szyby

degradacja środowiska:
akwakultura, betonoza (betonowanie miast), choroby odzwierzęce, górnictwo morskie, hodowla zwierząt, koszenie trawników, melioracja, monokultura, niszczenie siedlisk, przełownie, przemysł wydobywczy, przyłów, rolnictwo, spadek liczebności owadów, turystyka masowa, wylesianie (deforestacja), wypalanie traw

ozon i ozonosfera (warstwa ozonowa):
dziura ozonowa, freon (CFC)

zanieczyszczenie środowiska:
azbest, beton, bisfenol A (BPA), eutrofizacja, farmaceutyki, handel emisjami zanieczyszczeń, kwaśny deszcz, mikroplastik, martwe strefy, nanoplastik, neonikotynoidy, niedopałki papierosów, odpady niebezpieczne, pestycydy, polichlorowane bifenyle (PCB), przemysł tekstylny (włókienniczy). sieci widma, sinice, składowiska odpadów (wysypiska śmieci), smog, sól drogowa, sztuczne ognie (fajerwerki, petardy), tworzywa sztuczne (plastik), Wielka Pacyficzna Plama Śmieci, wycieki ropy naftowej, zakwaszenie wód (rzek, jezior, mórz i oceanów), zanieczyszczenie gleby, zanieczyszczenie hałasem, zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie światłem, zanieczyszczenie wody, związki per- i polyfluoroalkilowe (PFAS) – wieczne chemikalia

zmiany klimatu (kryzys klimatyczny):
blaknięcie (bielenie) raf koralowych, denializm klimatyczny (zaprzeczanie globalnemu ociepleniu), efekt cieplarniany, ekstremalne zjawiska, gazy cieplarniane, globalne ocieplenie, kryzys wodny, miejska wyspa ciepła (MWC), migracje gatunków, nawałnice, ocieplenie oceanu, wzrost poziomu mórz i oceanów, podtopienie, powódź, pożar lasu, przyducha, pustynnienie, susza, topnienie lodowców i lądolodów, topnienie lodu morskiego, trąba powietrzna, upał

klęski i katastrofy ekologiczne:
katastrofy jądrowe (nuklearne), katastrofy przemysłowe, największe katastrofy ekologiczne na świecie, największe katastrofy ekologiczne w Polsce, wycieki ropy naftowej

Czerwona księga gatunków zagrożonych, Czerwona Lista IUCN (The IUCN Red List):
gatunek wymarły (extinct EX), gatunek wymarły na wolności (extinct in the wild EW), gatunek krytycznie zagrożony (critically endangered CR), gatunek zagrożony (endangered EN), gatunek narażony gatunek wysokiego ryzyka (vulnerable VU), gatunek bliski zagrożenia (near threatened NT), gatunek najmniejszej troski (least concern LC)
Polska czerwona księga roślin, Polska czerwona księga zwierząt
gatunek inwazyjny (inwazyjny gatunek obcy IGO)

Poruszający i inspirujący do działania apel Davida Attenborough

🧠 Wiedza ekologiczna – dodatkowe informacje:
aforyzmy ekologiczne, biblioteka ekologa, biblioteka młodego ekologa, ekoprognoza, encyklopedia ekologiczna, hasła ekologiczne, hasztagi (hashtagi) ekologiczne, kalendarium wydarzeń ekologicznych, kalendarz ekologiczny, klęski i katastrofy ekologiczne, największe katastrofy ekologiczne na świecie, międzynarodowe organizacje ekologiczne, podcasty ekologiczne, poradniki ekologiczne, (nie) tęgie głowy czy też (nie) najtęższe umysły, znaki i oznaczenia ekologiczne

🤝Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

☕ Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc dobra, mocna kawa wcale nie jest taka zła ;-) 💪☕

🔔 Zapisz się na Newsletter i otrzymuj email z ekowiadomościami. Dodatkowo dostaniesz dostęp do specjalnego działu na stronie portalu, gdzie pojawiają się darmowe materiały do pobrania i wykorzystania. Poradniki i przewodniki, praktyczne zestawienia, podsumowania, wzory, karty prac, checklisty i ściągi. Wszystko czego potrzebujesz do skutecznej i zielonej rewolucji w twoim życiu. Zapisz się do Newslettera i zacznij zmieniać świat na lepsze.

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres:
✉️ informacje@wlaczoszczedzanie.pl

🔍Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie