Zanik Jeziora Aralskiego

Jezioro Aralskie zwane Morzem Aralskim ze względu na olbrzymią powierzchnię (68500 km kw.) to bezodpływowe, słone jezioro w Kazachstanie i Uzbekistanie, które zanikło w skutek działalności człowieka, doprowadzając do jednej z największych katastrof ekologicznych w historii ludzkości.

Zmiany mezoklimatyczne, degeneracja ekosystemów delt rzecznych, wzrost liczby burz piaskowych i solno-pyłowych, wyniszczenie przemysłu rybackiego, skrócenie okresu wegetacyjnego oraz spadek produktywności pól. Historia Jeziora Aralskiego pokazuje, do czego może doprowadzić człowiek, jego megalomania i ignorancja.

W latach 60. XX w. było to czwarte pod względem powierzchni jezioro na Ziemi, a w swoich niezbyt głębokich wodach kryło bogatą faunę i florę. Aral stanowił jedno z najważniejszych miejsc połowu ryb w byłym Związku Radzieckim, żywił ludzi, dawał zajęcie.

Od tego czasu stale kurczy się z powodu odprowadzania wody z zasilających jezioro rzek Amu-daria i Syr-daria w celach irygacyjnych.

Dziś po jego świetności pozostało tylko wspomnienie, a w miejscu Jeziora Aralskiego znajdują się cztery oddzielne zbiorniki: Jezioro Północnoaralskie, jezioro (dawna zatoka) Tuszczybas, oraz basen południowo-zachodni i południowo-wschodni. Basen południowo-wschodni jest płytki, bardzo silnie zasolony i okresowo wysycha.

Historia zaniku Jeziora Aralskiego

W roku 1918 władze sowieckie zdecydowały, że na suchych połaciach pustyni, wzdłuż rzek Amu-darii i Syr-darii uprawiana będzie na wielką skalę bawełna, która ma się stać „białym złotem”, podstawą ekonomii republik Kazachstanu, Uzbekistanu i Turkmenistanu.

Budowa kanałów przecinających pustynne obszary Kara-kum rozpoczęła się w latach 30. i była prowadzona przez lata wbrew wszelkim zasadom sztuki hydrologicznej. Od 30 do 70% wody, odbieranej rzekom Syr-daria i Amu-daria bezpowrotnie wsiąkało w glebę lub parowało, nie docierając ani do upraw, ani do jeziora.

Ilość wody docierającej do Jeziora Aralskiego stale się zmniejszała, nie przeciwdziałając skutkom parowania. Szacuje się, że do 1960 od 20 do 50 km³ wody zamiast zasilić jezioro, wsiąkło w ziemię.

Powierzchnia zbiornika zaczęła systematycznie maleć. Od lat 60. XX w. poziom wody opadał o ok. 20 cm rocznie, w latach 70. już o ok. 60 cm, a dekadę później o 90 cm.

Wykorzystanie wód Amu-darii i Syr-darii do nawadniania rosło nadal mimo obserwowanego zanikania jeziora. Poziom wody opadał tak szybko, że nawet próby kopania kanałów, w celu wyholowania statków rybackich na głębszą wodę, kończyły się niepowodzeniem.

W tym samym czasie podwoiła się też skala produkcji uzbeckiej bawełny. Woda z Amu-darii i Syr-darii wykorzystywano już nie tylko do upraw bawełny, ale i ryżu. Na terenach niemal pustynnych zakładano plantacje monokultur roślin o dużym zapotrzebowaniu wody.

Do końca ubiegłego wieku poziom wody spadł o 26 m, ubyło ponad 80% pierwotnej powierzchni zbiornika. Dwa największe porty rybackie: Moynak po stronie uzbeckiej i Aralsk w Kazachstanie, leżą dziś dziesiątki kilometrów od brzegu.

W 1960 roku powierzchnia jeziora wynosiła 68,5 tys. km², do roku 2009 zmniejszyła się do 13,5 tys. km². W 1960 roku jezioro było czwartym co do wielkości na świecie, obecnie spadło na szesnaste miejsce.

Katastrofalne skutki zaniku Jeziora Aralskiego

Konsekwencje klimatyczne, ekologiczne i zdrowotne

• zmiany mezoklimatyczne – wzrost kontynentalności
• degeneracja ekosystemów delt rzecznych
• wzrost liczby burz piaskowych i solno-pyłowych
• totalne wyniszczenie przemysłu rybackiego
• skrócenie okresu wegetacyjnego
• spadek produktywności pól
• zwiększenie liczby osób zapadających na ciężkie choroby – padaczka, tyfus, zapalenie żołądka, białaczka
• wzrost kłopotów z oddychaniem – astma, bronchit
• uszkodzenia płodów i wzrost śmiertelności niemowląt

Zanikanie wód Jeziora Aralskiego doprowadziło do jednej z największych katastrof ekologicznych na obszarze byłego ZSRR.

Już w latach osiemdziesiątych załamał się przemysł przetwórstwa rybnego w Aralsku i innych miejscowościach. Przed wyschnięciem jeziora większość okalających go wsi utrzymywała się z rybołówstwa oraz turystyki. Gdy jezioro zaczęło wysychać z jego okolic wyemigrowało 100 tys. ludzi, część osiadła nad Morzem Kaspijskim.

Niemal wszystkie organizmy zamieszkujące wody Jeziora Aralskiego wymarły na skutek drastycznego wzrostu zasolenia. Wśród mieszkańców regionu znacząco wzrosła częstość występowania takich chorób jak gruźlica, tyfus, niedokrwistość, a u noworodków także upośledzenia umysłowe.

Na dnie wyschniętego jeziora powstała nowa pustynia Aral- Kum o powierzchni 50 tys. km² zanieczyszczona niebezpiecznymi szkodliwymi substancjami. Uprawy bawełny prowadzone były z zastosowaniem intensywnej chemizacji. W czasach sowieckich środki te były tanie i używane w ogromnych ilościach. Stosowano nawozy mineralne, pestycydy, a nawet defoliant znany jako „czynnik pomarańczowy”, używany podczas wojny wietnamskiej. To wszystko przez lata spływało z pól uprawnych i kumulowało się w osadach jeziora. Po jego wyschnięciu wywiewane jest przez silne zachodnie wiatry, które przenoszą pył i zanieczyszczenia na odległość tysięcy kilometrów, stanowiąc zagrożenia dla zdrowia społeczności.

Na obszarze wyschniętej misy jeziornej i okolicach występują burze solne przenoszące drobinki soli na ogromne odległości. Przyczynia się to do rozszerzania się strefy pustynnej, jałowienia gleb, niszczenia upraw oraz ogromnej zachorowalności na raka układu oddechowego, schorzenia wzroku i zmiany skórne.

Wyspa odrodzenia – bomba ekologiczna z opóźnionym zapłonem

Od lat 60. XX w. na znajdującej się na Jeziorze Aralskim wyspie Wozrożdienija (Odrodzenia) znajdował się sowiecki tajny poligon broni biologicznej. Po upadku ZSRR planowano jego demilitaryzację. Nakaz wydany przez prezydenta Rosji Borysa Jelcyna spowodował jednak, że wojsko szybko i chaotycznie opuściło poligon. Do dziś stoją tam budynki koszar i laboratoria z częścią sprzętu badawczego.

Z powodu stale postępującego wysychania jeziora, pomiędzy 2000 a 2001 rokiem zanikł pas wody dzielący południowy brzeg wyspy od terytorium Uzbekistanu. Od tego czasu żyjące w tym rejonie zwierzęta lądowe mogą bez przeszkód przemieszczać się pomiędzy byłym poligonem a otaczającym go lądem stałym, co w istotny sposób zwiększa niebezpieczeństwo niekontrolowanego i niedającego się przewidzieć rozprzestrzeniania z porzuconych laboratoriów nieznanych szczepów groźnych drobnoustrojów.

W 2002 roku przeprowadzono międzynarodową ekspedycję, podczas której zabezpieczono i zneutralizowano ponad 100 ton próbek z wąglikiem porozrzucanych przez armię. Dlatego obszar ten jest bardzo niebezpieczny i określany jako bomba ekologiczna z opóźnionym zapłonem.

Perspektywy odrodzenia Jeziora Aralskiego

Przywrócenie wody w całej misie jeziora, czyli powrót do stanu z początku lat 60. XX wieku, jest dziś niemożliwe. Ilość wody wnoszonej przez Syr-darię i Amur-darię jest zbyt mała.

W 2003 roku ruszył projekt wspierany przez Bank Światowy podwyższenia poziomu wód w północnym skrawku jeziora Aralskiego i przywrócenia mu dawnej świetności.

W sierpniu 2005 ukończono Tamę Kökarał, kumulującą wody Syr-darii, która oddzieliła wody północnej części Jeziora Aralskiego, nazywanego obecnie Jeziorem Północnoaralskim (lub Małym Aralem), od jego znacznie większej południowej części. Tamę tę wzniesiono w przewężeniu jeziora, na przedłużeniu naturalnego półwyspu Kökarał.

Od tego czasu poziom wody Jeziora Północnoaralskiego podniósł się, a jego zasolenie spadło, kosztem jednak wód południowej części jeziora. Planowano podnieść poziom wody na tyle, by w 2015 Aralsk (Arał) mógł ponownie funkcjonować jako port (w 1990 r. znajdował się 100 km od brzegu).

Efekty powstania tamy okazały się lepsze niż plano. W dziesięć lat od jej powstania lustro wody podniosło się o dwanaście metrów (przed wyschnięciem głębokość w tym rejonie wynosiła do 25 m), a linia brzegowa przybliżyła się na 15 km od wyjściowej linii brzegowej sprzed zaniku jeziora. Spowodowało to częściowe odtworzenie bioróżnorodności, powolne odradzanie się rybołówstwa i przemysłu przetwórczego.

Nie planuje się rewitalizacji południowej części jeziora. Obszar objęty pustynnieniem jest zbyt duży, a parowanie wód zbyt intensywne, żeby podobne przedsięwzięcie było możliwe.

Jest jednak pewna szansa na odbudowę zbiornika wodnego w centralnej części dawnej misy jeziornej. Stosunkowo niewielkim nakładem sił można zbudować kolejną tamę i zgromadzić wody, dzięki czemu powstałoby jezioro zwane Środkowym Aralem.

Wschodni basen jeziora zanikł całkowicie w maju 2009 roku, jednak później został ponownie napełniony wodą z topniejącego śniegu i wód gruntowych.

Zachodni basen jest znacznie głębszy. Budowa kanału, który odprowadzałby wody Amu-Darii bezpośrednio do tego zbiornika, mogłaby zmniejszyć jego zasolenie i umożliwić odrodzenie rybołówstwa w regionie.

• 

• 

• 

• 

Zasolenie i jego ogromny wpływ na bioróżnorodność w Jeziorze Aral

Zasolenie jest bardzo zróżnicowane. W latach 60. XX w. zasolenie wody nie przekraczało 10 promili (10 gr soli na 1 l wody). Do lat 90. ubiegłego wieku, gdy jezioro kurczyło się, ale pozostawało jednym zbiornikiem, zasolenie wzrosło do ok. 30 promili – powyżej tej wartości zasolenie uznaje się już za typowo morskie. Chwilę później jezioro podzieliło się na kilka mniejszych basenów, które ze względu na różną morfologię i odmienne zaopatrywanie w wodę zachowywały się odmiennie. Północna część zwana Małym Aralem, na obszarze której uchodzi Syr-daria, zmieniała się najwolniej, a po wybudowaniu zapory Kokaral ograniczającej odpływ w kierunku południowym poziom wód zaczął rosnąć, zasolenie ponowne obniżać się, pojawiły się ryby, które krytyczny okres przetrwały w rzece.

Znacznie gorsza sytuacja panuje w południowej części dawnego jeziora. Tutaj Amu-daria dopływa tylko okresowo, w czasie maksymalnych przepływów, gdy wiosną topią się śniegi w rejonach górskich. Po ustaniu dopływu większość wody wyparowuje.

W dwóch rozdzielonych akwenach, tzw. Wschodnim i Zachodnim Dużym Aralu, zasolenie jest olbrzymie – odpowiednio ponad 100 i 220 promili. W takich warunkach nie występują kręgowce wodne, a fauna bezkręgowa ograniczona jest do nielicznych gatunków halofilnych skorupiaków z rodzaju Artemia.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Globalne i lokalne zagrożenia ekologiczne