Torfowisko

Torfowiska zajmują około 2–3% powierzchni kontynentu Ziemi i dzięki sekwestracji/uwalnianiu CO2 odgrywają kluczową rolę w regulacji globalnego klimatu. Jednocześnie torfowiska są doskonałymi repozytorium przeszłych i współczesnych zmian środowiskowych. Na stabilność torfowisk i ich zdolność do akumulacji węgla (C) wpływa klimat, w szczególności temperatura powietrza i opady, zanieczyszczenie atmosfery, pożary, poziom morza, rozmrażanie wiecznej zmarzliny, oraz użytkowanie gruntów.

Torfowisko to jeden z typów mokradeł, siedlisk na tyle uwodnionych, że występuje tam specyficzna roślinność i zachodzą procesy akumulacji osadów organicznych. Jest to teren stale podmokły, o podłożu trudno przepuszczalnym, pokryty zbiorowiskami roślin bagiennych i bagienno-łąkowych. Od innych siedlisk hydrogenicznych odróżnia się słabym natlenieniem.

Akumulacja torfu zachodzi, gdy rozkład szczątków organicznych następuje wolniej niż ich powstawanie. Na spowolnienie tempa rozkładu wpływa głównie niska temperatura i małe napowietrzenie podłoża, czemu sprzyja jego duże uwodnienie. Żeby określić siedliska torfowiskiem przyjmuje się minimalną miąższość torfu od 20 do 70 cm.

Torf wydobywany z torfowiska był używany jako opał i do tej pory określa się go jako surowiec energetyczny. Torf używany jest w ogrodnictwie i balneologii jako borowina.

W Polsce jest ponad 49 tys. torfowisk, a w skali świata stanowią około połowy powierzchni mokradeł. Torfowiska choć zajmują 3% globalnej powierzchni lądowej, zawierają około 25% światowych zasobów węgla w glebie, który magazynują w trwającym od tysiącleci procesie gromadzenia się torfu pod ziemią, w warunkach nasycenia wodą.

W związku z działalnością człowieka torfowiska zmieniają się jednak z pochłaniacza węgla – na jego emitenta. Już teraz ze zdegradowanych torfowisk wydostaje się rocznie między 0,5 a 1 gigatoną CO2. To ogromna liczba – stanowi ok. 5-10% globalnego rocznego antropogenicznego ładunku CO2, który dostaje się do atmosfery.

Biebrzańskie bagna stanowią największy zespół naturalnych torfowisk w Europie Środkowej. W celu ich ochrony powstał Biebrzański Park Narodowy. Mieszczą się tu prawie wszystkie typy zbiorowisk wodnych, bagiennych i torfowiskowych, charakterystycznych dla Polski.

Podstawowe informacje

Torfowiska mogą powstawać na drodze lądowacenia środowisk wodnych (terestrializacja) lub zabagnienia środowisk lądowych (paludyfikacja).

Większość siedlisk, na których powstaje torf, składa się z dwóch warstw. Granicą między warstwami jest poziom minimalnego lustra wody latem. Typowo jest to 10-50 cm poniżej powierzchni.

• górna warstwa (akrotelm) – jest natleniona i zachodzi w niej intensywny rozkład materii organicznej. W aktywnym torfowisku większość węgla zasymilowanego w ramach produkcji pierwotnej jest stosunkowo szybko uwalniana z powrotem jako dwutlenek węgla, a ok. 5-10% rocznej produkcji biomasy ostatecznie przekształca się w torf.
• dolna warstwa (katotelm) – jest mało natleniona, a rozkład w niej materii organicznej i uwalnianie węgla jest powolny

Ze względu na brak spójnej terminologii pozwalającej na jasne zdefiniowanie torfowisk, ciężko określić dokładną światową ich powierzchnię. Według niektórych szacunków zajmują one ok. 4 mln km², z czego 3,460 mln km² to torfowiska strefy borealnej i subarktycznej. Torfowiska występują na całym świecie, jest ich jednak szczególnie dużo w borealnych i subarktycznych strefach o klimacie kontynentalnym. Najrozleglejsze obszary torfowisk występują w zachodniej Syberii, na Nizinie Hudsońskiej, wybrzeżach Azji Południowo-Wschodniej i Nizinie Amazonki.

Najwięcej torfowisk występuje w Rosji, Białorusi, Ukrainie, Finlandii, Skandynawii, Estonii, Polsce, Szkocji, północnych Niemczech, Holandii, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych (Michigan, Minnesota, Florydzie i Kalifornii). Na południowej półkuli torfowiska są rzadsze, występują na Nowej Zelandii, południowej Patagonii, Wyspach Kerguelena i na Falklandach.

W Polsce jest ponad 49 tysięcy torfowisk, z których zdecydowana większość występuje na północy kraju, w pobliżu wybrzeża Bałtyku, na Mazurach i Kurpiach oraz w dolinach Noteci i Biebrzy. Z tego 90% to torfowiska niskie, 6% torfowiska wysokie, a resztę tworzą formy przejściowe. Na obszarach górskich torfowiska występują w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej w Karpatach oraz w Górach Izerskich, Karkonoszach, Górach Stołowych i Górach Bystrzyckich w Sudetach.

Funkcja klimatyczna torfowiska

Warunki bagienne eliminują węgiel z obiegu węglowego wiążąc i magazynując go pod ziemią.

• w perspektywie czasu liczonej w milionach lat – torfowiska przeobrażają się pod wpływem temperatury i ciśnienia, w węgiel brunatny, a następnie węgiel kamienny. Wskazuje to na duże zdolności torfowisk do ochładzania klimatu, czego przykładem było ochłodzenie w Karbonie spowodowane masowym rozwojem torfowisk.
• w dłuższej perspektywie czasu ponad 100 lat – ze względu na stosunkowo krótki czas oddziaływania metanu na klimat, a znacznie dłuższe oddziaływanie dwutlenku węgla, a także coraz większy stosunek pochłaniania CO2 w stosunku do emisji CH4, torfowiska również działają ochładzająco
• w krótszej perspektywie czasowej od 20 do 30 lat – torfowiska charakteru bagiennego, są neutralne dla klimatu. Pochłaniają dwutlenek węgla, jednocześnie emitując metan

Funkcja ekologiczna

Torfowiska pełnią ważną rolę ekologiczną. Stanowią magazyny gromadzonych przez długi czas ogromnych ilości materii organicznej. Są naturalnymi zbiornikami retencyjnymi magazynującymi wodę, kształtujące bilans wodny otoczenia. Wyrównują przepływy, gromadzą wodę, gdy jest w nadmiarze, oddają, gdy jej brakuje,

Pełnią także ważną funkcję fitoklimatyczną. Torowiska zwiększają wilgotność powietrza i lokalnie schładzają atmosferę (podobnie do jezior).

Przeważające obecnie torfowiska osuszone, tracą te właściwości, co przekłada się na wzmożenie zjawisk ekstremalnych, takich jak susze i powodzie, które dodatkowo są potęgowane przez zmiany klimatu.

Torf w 95% składa się z wody. Można przyjąć że 10 metrowa warstwa torfu to ok. 10 tys. lat akumulacji szczątków organicznych podczas holocenu. Z 10 metrów ok. 0,5 metra stanowią szczątki roślin, a resztę stanowi woda.

Zagrożenia ekologiczne

Co sprawia, że torfowiska uwalniają do atmosfery coraz więcej dwutlenku węgla?

Jednym z czynników zagrażającym torfowiskom są zmiany w użytkowaniu ziemi. W teorii rowy melioracyjne mają odprowadzać nadmiar wody z gleby, ale też, jeśli są odpowiednio budowane, służyć do nawadniania. W praktyce jednak wiele rowów pełni tylko funkcję odwodnienia, sprawiając że torfowiska są osuszane.

Kiedy organizm roślinny obumiera, szczątki magazynowane są w wilgotnych warunkach. Jeśli poziom wody jest wystarczająco wysoki, szczątki te, bez dostępu tlenu, bardzo powoli rozkładane są przez mikroorganizmy. A to znaczy, że węgiel nie wraca szybko do atmosfery w postaci dwutlenku węgla. Może on pozostawać uwięziony w glebie przez tysiące, a nawet miliony lat. Jeśli jednak wody jest na torfowisku za mało, rozkład szczątków roślinnych przyspiesza. Magazynowany w nich węgiel trafia ponownie do atmosfery jako dwutlenek węgla. Według najnowszych wyliczeń w ilości 0,5-1 gigaton CO2 rocznie. Stanowi to około 5-10% antropogenicznych emisji.

Torfowiskom nie sprzyja również podnoszenie się temperatury powietrza i malejący poziom wód gruntowych, a także większa ilość zanieczyszczeń związkami azotu czy pyłami.

Powołując się na szacunki opracowane na potrzeby „Strategii Ochrony Mokradeł w Polsce na lata 2022-2032”, torfowiska w Polsce zajmują 1,6 mln ha, przy czym 85% z nich jest przesuszonych, a jedynie 15% zachowało charakter bagienny i zdolność akumulacji torfu.

Kolejnym czynnikiem zagrażającym torfowiskom są pożary. Torf zbudowany jest w większości ze szczątków roślin. Kiedy wyschnie, staje się łatwopalny. Nie bez przyczyny używało się go jako materiału opałowego. Gdy płonie las, do powietrza trafia węgiel gromadzony przez rośliny przez dziesiątki czy setki lat. Kiedy płoną torfowiska, z dymem może pójść nawet kilka tysięcy lat pracy roślin, które ten ekosystem tworzyły. To zaś, ile torfowiska spłonie, zależy m.in. od poziomu lustra wody – torfowiska bowiem płoną w głąb.

Jeśli poziom wody gruntowej jest niski, a suchy torf zacznie się tlić, wówczas bardzo trudno jest go gasić. Palić się może miesiącami, do czasu, kiedy nadejdzie deszcz lub kiedy ogień dotrze do poziomu wody gruntowej lub mineralnego podłoża.

Problemem są wylesienia, które dotyczą choćby torfowisk w Puszczy Amazońskiej czy Indonezji, odwadnianych i przekształcanych w plantacje palmy olejowej. Takie nowe sposoby użytkowania ziemi sprawiają zaś, że cennych terenów torfowisk ubywa.

Jeszcze innym problemem jest topnienie, wraz z zmianami klimatu i globalnym ociepleniem, znajdującej się pod torfowiskami wieloletniej zmarzliny np. na Syberii czy w płn. Kanadzie. W efekcie torf, który był dotąd przez dziesiątki tysięcy lat uwięziony w lodzie zaczyna tajać i jest zalewany wodą. Krucha równowaga pomiędzy temperaturą a ilością wody potrzebną tamtejszej faunie do życia jest naruszana. Jeśli jest jej za dużo torfowisko zaczyna uwalniać metan, który jest gazem cieplarnianym jeszcze bardziej przyspieszającym globalne ocieplenie, niż dwutlenek węgla.

W związku z podnoszeniem się poziomem wody niektóre torfowiska zalewane są przez morza i oceany. W ten sposób tereny torfowisk są rozmywane i tracą swoją funkcję aktywnego magazynu węgla.

Ochrona torfowisk

Z powyższych względów ochrona torfowisk w stanie bagiennym (tzw. żywych), zbliżonym do naturalnego, jest jednym z przykładów działań na rzecz spowolnienia i ograniczenia zmian klimatu. Najważniejsze kroki obok renaturyzacji cieków wodnych to zaprzestanie osuszania istniejących torfowisk (zapobieganie) i tamowanie rowów melioracyjnych (restytucja), które powstały w celu odwodnienia obszarów zasobnych w torf.

Ograniczenie emisji CO2, przywrócenie funkcji torfowisk w obiegu wody i zminimalizowanie negatywnych skutków pogłębiających się suszy, wymaga jednak podjęcia długoterminowych działań na dużą skalę.

W krajach Unii Europejskiej wiele typów torfowisk ma status siedliska przyrodniczego, a więc wymaga ochrony w systemie Natura 2000. Spośród wyznaczonych siedlisk przyrodniczych w Polsce prawie połowa ma związek z wodami (co nie zawsze oznacza torfowiska).

Stan torfowisk leży również w zakresie obowiązywania zapisów Ramowej dyrektywy wodnej, która nakłada obowiązek utrzymania lub osiągnięcia dobrego stanu ekosystemów wodnych i od wody zależnych.

Torfowiska jako jeden z typów szeroko rozumianych mokradeł są przedmiotem ochrony na mocy Konwencji Ramsarskiej (Konwencji o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego).

Torfowiska bywają obejmowane ochroną rezerwatową. W polskim systemie prawnym jednym z rodzajów rezerwatów jest rezerwat torfowiskowy, a wśród typów rezerwatów jest rezerwat torfowiskowy (bagienny).

Międzynarodową organizacją zajmującą się ochroną torfowisk jest założona w 1984 roku International Mire Conservation Group (IMCG).

Ochrona torfowisk leży również w obszarze działań polskich fundacji, stowarzyszeń i organizacji ekologicznych np. Centrum Ochrony Mokradeł (CMok!).

MRiRW zachęca rolników, m.in. poprzez tzw. ekoschemat „Retencjonowanie wody na trwałych użytkach zielonych”, czyli system dobrowolnych płatności, do poprawy funkcjonowania gospodarki wodnej i stanu torfowisk, a w konsekwencji ograniczenia emisji dwutlenku węgla do atmosfery poprzez ograniczenie rozkładu materii organicznej w środowisku bagiennym.

Czy wiesz że ….
Jedną z zalet torfowisk jest ich strategiczna rola obronna. W sytuacji, gdy wojna z użyciem wojsk lądowych jest możliwa, jest to argument za tym, by chronić tereny podmokłe. Wojna w Ukaranie uzmysłowiła wszystkim, że konflikt z użyciem wojsk lądowych, czołgów i transporterów wciąż może się zdarzyć. Mokradła, bagna, torfowiska, które są na granicy państwa, są zatem niezwykle ważne z powodów przyrodniczych, ale również strategicznych.

dodatkowe informacje:
Centrum Ochrony Mokradeł (CMOK!), bagna.pl
International Mire Conservation Group (IMCG)
Mokradło
Renaturyzacja
Światowy Dzień Mokradeł

źródło: materiały prasowe
Ogień to nie jedyne zagrożenie syberyjskich torfowisk w związku z globalnym ociepleniem
Przywrócenie funkcji torfowisk w obiegu wody wymaga długoterminowych działań
The Śnieżka peatland as a candidate Global boundary Stratotype Section and Point for the Anthropocene series, journals.sagepub.com, licencja CC BY NC 4.0 DEED
Torfowiska to tykająca bomba węglowa
Torfowiska mają wielkie znaczenie dla przyrody
Torfowisko, autorzy, licencja CC BY SA 3.0
Utrzymywanie licznych rowów melioracyjnych szkodzi przyrodzie i człowiekowi
Wysokie temperatury na syberii zaburzają ekosystem tamtejszych torfowisk

🌍 Ekologia, przyroda, środowisko – dodatkowe informacje:
agrocenoza, agroleśnictwo, atmosfera, biocenoza, biodegradacja, biofilia, biofobia, biologia, biom, bioróżnorodność, biosfera, biotop, błękitna planeta Ziemia, czwarta przyroda, drzewa, ekologia, ekoaktywizm, ekologizm, ekopolityka, ekosystem, ekozofia, eukarionty, ewolucja, fauna, fitocenoza, flora, gatunek, geosfera, habitat, hydrosfera, kalendarz ekologiczny, kalendarium wydarzeń ekologicznych, klimaks, koszenie trawników, krajobraz, las pierwotny, litosfera, łąka, mała retencja, martwe drewno, miedza, mikroorganizm, mokradło, natura, obszary siedliskowe, ochrona bierna, ochrona czynna, ochrona przyrody, ochrona środowiska, oczyszczanie ścieków, organizm, pastwisko, park ciemnego nieba, pedosfera, populacja, powłoka ziemska, prawa zwierząt, przyroda, reintrodukcja, renaturalizacja, rekultywacja, renaturyzacja, restytucja, retencja, rewilding (zdziczanie, zadziczanie), rewitalizacja, rolnictwo ekologiczne, rolnictwo ekstensywne, rolnictwo regeneratywne, sieć troficzna, siedlisko, sozoligia, stanowisko, starodrzew, struktura ekosystemu, sukcesja, środowisko: przyrodnicze (naturalne), antropogeniczne, sztuczne, zdegradowane, torfowisko, trzeci krajobraz, turystyka ekologiczna, woda, wszechświat, zadrzewienia śródpolne, zasoby naturalne, Ziemia, zoocenoza, życie

🌱 formy ochrony przyrody w Polsce:
Obszar Natura 2000, obszar chronionego krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin zwierząt i grzybów, park krajobrazowy, park narodowy, pomnik przyrody, rezerwat przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo–krajobrazowe

ekologiczne idee:
filozofia Leave No Trace, kodeks (dekalog) podróżnika, głęboka ekologia, Hipoteza Gai, Wildlife Selfie Code

konwencje, traktaty, konferencje, święta:
Agenda 21
Dyrektywy ws. jakości powietrza (AAQD)
Rozporządzenie UE przeciwko wylesianiu European Union Deforestation Regulation (EUDR)
Konwencją Helsińską HELCOM (Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku)
Konwencja Jamajska (Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza)
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk – Konwencja Berneńska
Konwencja Londyńska (Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji)
Konwencja MARPOL (Międzynarodowa Konwencja o Zapobieganiu Zanieczyszczaniu Morza Przez Statki)
Konwencją Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza (United Nations Convention on the Law of the Sea, UNCLOS)
Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt – Konwencja Bońska CMS
Konwencja o różnorodności biologicznej CBD
Konwencja Ramsarska
Konferencja i deklaracja Sztokholmska ONZ
Konwencja Waszyngtońska CITIES
Konwencja Wiedeńska w Sprawie Ochrony Warstwy Ozonowej
Konwencja w Sprawie Ochrony i Lista Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody IUCN
Nature Restoration Law
Porozumienie o ochronie populacji europejskich nietoperzy EUROBATS
Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku Północno-Wschodniego Atlantyku Morza Irlandzkiego i Morza Północnego ASCOBANS
Porozumienie Paryskie
Protokół z Kioto
Protokół z Montrealu (Protokół Montrealski)
Ramowa dyrektywa wodna
Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu UNFCCC
Strategia Różnorodności Biologicznej w UE do 2030
Szczyt Ziemi 1992 (Earth Summit 1992)
Szczyt Ziemi 2002 (The World Summit on Sustainable Development)
Światowy Dzień Środowiska
Traktat o przestrzeni kosmicznej (Outer Space Treaty)

🧠 Wiedza ekologiczna – dodatkowe informacje:
aforyzmy ekologiczne, biblioteka ekologa, biblioteka młodego ekologa, ekoprognoza, encyklopedia ekologiczna, hasła ekologiczne, hasztagi (hashtagi) ekologiczne, kalendarium wydarzeń ekologicznych, kalendarz ekologiczny, klęski i katastrofy ekologiczne, największe katastrofy ekologiczne na świecie, międzynarodowe organizacje ekologiczne, podcasty ekologiczne, poradniki ekologiczne, (nie) tęgie głowy czy też (nie) najtęższe umysły, znaki i oznaczenia ekologiczne

🤝Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

☕ Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc dobra, mocna kawa wcale nie jest taka zła ;-) 💪☕

🔔 Zapisz się na Newsletter i otrzymuj email z ekowiadomościami. Dodatkowo dostaniesz dostęp do specjalnego działu na stronie portalu, gdzie pojawiają się darmowe materiały do pobrania i wykorzystania. Poradniki i przewodniki, praktyczne zestawienia, podsumowania, wzory, karty prac, checklisty i ściągi. Wszystko czego potrzebujesz do skutecznej i zielonej rewolucji w twoim życiu. Zapisz się do Newslettera i zacznij zmieniać świat na lepsze.

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres:
✉️ informacje@wlaczoszczedzanie.pl

🔍Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie