W ciągu ostatnich 54 tys. lat jelenie szlachetne żyły w lasach, a najistotniejszym czynnikiem limitującym ich występowanie były mroźne zimy – wynika z kompleksowych analiz dotyczących historycznej obecności tego gatunku na terenie Europy – aż po Ural.
Jeleń szlachetny (Cervus elaphus elaphus) jest jednym z gatunków ssaków kopytnych o najszerszym zasięgu występowania w Europie. Zamieszkuje obszary od Skandynawii, poprzez zachodnie i środkowo-wschodnie aż do południowych części kontynentu. Wschodnia granica ciągłego zasięgu tego gatunku w Europie przebiega dziś przez obszary zachodniej Rosji.
W przeszłości zasięg jeleni w Europie zmieniał się jednak wraz ze zmianami klimatu. Najmniejszy zasięg jelenia, podobnie jak innych gatunków zamieszkujących strefę klimatu umiarkowanego, przypadł na okres ok. 18-26 tys. lat temu, w trakcie maksimum ostatniego zlodowacenia. Wiele gatunków (m.in. ssaków) przetrwało ten czas w refugiach glacjalnych, głównie na południu Europy. Po ustąpieniu lodowca i w trakcie ocieplania się klimatu w holocenie gatunki takie jak jeleń ponownie zasiedliły znaczne obszary kontynentu.
Obecnie jeleń zasiedla w Europie różne środowiska, zarówno tereny otwarte jak np.: wrzosowiska w Szkocji, jak i zalesione, gdzie obecnie najczęściej występuje. Do tej pory nie było jednak jasne, jakie dokładnie czynniki klimatyczne decydują o rozmieszczeniu jeleni w Europie. Nie było też jasne, czy obszary jego występowania są dla tego gatunku optymalne, czy może gatunek ten preferuje siedliska leśne, ponieważ inne środowiska są dla niego niedostępne na skutek działalności człowieka.
zauważa dr hab. Magdaleny Niedziałkowskiej z Instytutu Biologii Ssaków PAN
Zespół ponad 30 naukowców z Polski, Czech, Ukrainy, Niemiec, Rosji, Białorusi, Estonii, Armenii, Serbii, Rumunii, Grecji, Wielkiej Brytanii i Falklandów, pod kierunkiem dr hab. Niedziałkowskiej przeanalizował warunki klimatyczne i siedliska w miejscach występowania jeleni w ostatnich 54 tys. lat na obszarze Europy i Uralu. Analizowano dane dotyczące 984 lokalizacji, w których znaleziono szczątki (głównie kości) tego gatunku. Ich wiek określono na podstawie datowania radiowęglowego.
W ramach badań potwierdzono, że w okresie od późnego plejstocenu do współczesności zasięg jelenia szlachetnego zmieniał się wraz ze zmianami klimatu: zmniejszał się, kiedy klimat się ochładzał i zwiększał, gdy klimat się ocieplał.
Jednak zmiany te były inne w zachodniej, niż we wschodniej części kontynentu i na Uralu. W trakcie maksimum ostatniego zlodowacenia zasięg jelenia bardzo szybko się kurczył na zachodzie Europy, a w niewielkim stopniu zmieniał się w Europie wschodniej i na Uralu. Natomiast po ustąpieniu lodowca jeleń stosunkowo szybko rekolonizował zachodnią i północną część kontynentu, natomiast w holocenie jego zasięg na wschodzie, w rejonie Uralu zaczął się powoli kurczyć. Ostatnie jelenie zniknęły z tego regionu około 200 lat temu – odnotowali naukowcy.
Wykazali oni też, że najistotniejszym czynnikiem klimatycznym determinującym występowanie jeleni w ciągu ostatnich 54 tys. lat były średnie temperatury stycznia. W ponad 90% lokalizacji, gdzie znaleziono szczątki jeleni, średnia temperatura stycznia nie była niższa, niż minus 10 st. C. Najczęściej (w 67% przypadków) osobniki tego gatunku występowały na obszarach, gdzie średnia temperatura stycznia oscylowała pomiędzy plus 5 a minus 5 st. C.
Naukowcy stwierdzili też, że większość miejsc, w których występowały jelenie, była porośnięta różnymi typami lasów, takich jak borealne lasy iglaste, mieszane i liściaste – czy lasy wiecznie zielone twardolistne, występujące obecnie np. w rejonie Morza Śródziemnomorskiego. Mniej niż 10% lokalizacji obejmowało obszary, gdzie występowały inne rodzaje biomów, np. tundry, stepy czy pustynie. Na podstawie danych palinologicznych wykazano z kolei, że w holocenie w analizowanych miejscach lesistość była większa w okresie przed 4 tys. lat temu, niż w okresie późniejszym, co najprawdopodobniej wynika z odlesienia znacznych obszarów Europy przez człowieka i w związku z tym mniejszą dostępnością lasów dla jeleni.
Ze względu na fakt, że zebrane dane o zasięgu występowania jeleni w ciągu ostatnich 54 tys. lat są niekompletne, naukowcy przeprowadzili też modelowanie nisz ekologicznych, które umożliwiło wyznaczenie obszarów, na których potencjalnie mogły występować jelenie w różnych okresach czasu, zarówno przed, w trakcie i po maksimum ostatniego zlodowacenia. Na tej podstawie wykazali, że zasięg jelenia szlachetnego w trakcie maksimum ostatniego zlodowacenia był prawdopodobnie znaczenie większy, niż do tej pory uważano. Obejmował on nie tylko refugia glacjalne położone na Półwyspie Iberyjskim, Apenińskim i Bałkanach, ale także znacznie obszary Europy zachodniej, a także okolice Morza Czarnego i Azji Mniejszej.
Wyniki modelowania pokazały natomiast, że warunki klimatyczne na Uralu nie były odpowiednie dla jelenia szlachetnego – mimo, że na tym obszarze znaleziono wiele kości jeleni z okresu ostatnich 54 tys. lat. W wyjaśnieniu tych rozbieżności pomogły analizy genetyczne prób kości jeleni z Uralu. Okazało się, że większość kości z tego obszaru należała do (blisko spokrewnionego z jeleniem szlachetnym) jelenia wapiti C. el. canadensis, który jest znacznie lepiej przystosowany do życia w zimnym klimacie. Te wyniki analiz genetycznych wyjaśniają także, dlaczego zasięg jelenia zaczął się kurczyć i ostatecznie gatunek ten zniknął z rejonu Europy wschodniej i Uralu, gdy klimat się ocieplił. Natomiast współcześnie wschodnia granica zasięgu jelenia szlachetnego w Europie pokrywa się z izolinią średnich temperatur stycznia wynoszących między minus 10 a minus 15 st. C.
Wyniki przeprowadzanych badań pokazują, że zasięgi występowania jeleni w Europie zmieniały się wraz ze zmianami klimatu, nie tylko w kierunku północ-południe, ale też wschód-zachód. Uzyskane wyniki mogą zostać wykorzystane do modelowania zmian zasięgu jelenia w Europie na skutek przyszłych zmian klimatu.
Wyniki analiz przedstawiono w piśmie „Journal of Biogeography”.
źródło: naukawpolsce.pap.pl
