Renaturyzacja

Ekosystemy rzeczne mają naturalną zdolność do regeneracji, ale im bardziej dany ekosystem jest przekształcony przez działalność człowieka, tym mniejszą ma zdolność do odnowy. Renaturyzacja rzek to dążenie do przywrócenia jej naturalnego stanu. To korygowanie błędów popełnionych w przeszłości i dzisiaj, w obliczu kryzysu bioróżnorodności i zmian klimatu, jest jednym z najważniejszych działań w celu ochrony przyrody i środowiska naturalnego. Bez takiego działania nie będzie również możliwe zapobieganie gwałtownej powodzi, czy suszy, stanowiącej coraz poważniejsze zagrożenie dla dostaw wody pitnej, oraz dla wytwarzania żywności.

Renaturyzacja jest procesem długotrwałym, w skład którego wchodzą różnego rodzaju przedsięwzięcia techniczne, oraz samoistne przekształcenia wód i związanych z nimi terenów, tzn. realizowane przez samą naturę. Pełne przywrócenie naturalności jest w praktyce niemożliwe, ponieważ wiązałoby się z koniecznością demontażu całej bieżącej istniejącej infrastruktury. Najczęściej, w przypadku większości rzek, chodzi o poprawę funkcjonowania ekosystemów przy zachowaniu funkcjonalności istniejących budowli hydrotechnicznych.

Jak wskazywał w 2021 roku raport WWF Polska, spośród ok. 150 tys. km rzek w Polsce obecnie 20% pozostało w stanie zbliżonym do naturalnego. Na pozostałych są stawiane bariery, regulowane brzegi czy pogłębiane koryta. Każdego roku prace melioracyjne i utrzymaniowe, które niszczą środowisko naturalne rzek, są prowadzone na ok. 20 tys. km cieków wodnych. W efekcie znikają kolejne tarliska, z dna wykopywane są jaja i larwy wielu organizmów wodnych, usuwane są rośliny, a brzegi i otoczenie rzek są dewastowane.

Od 1970 roku populacja wędrownych ryb słodkowodnych spadła w Europie aż o 93% na skutek niszczenia swobodnie płynących rzek. Połowa gatunków ryb występujących w Polsce jest zagrożona wymarciem lub jest uzależniona od ochronny czynnej (zarybiania).

Jedną z przyczyn wymierania gatunków jest ogromna liczba przegród na rzekach, takich jak jazy, zapory czy hydroelektrownie. Przerywają one szlaki wędrówek i uniemożliwiają przemieszczanie się w górę i dół rzeki np. w celu odbycia tarła. Według danych w Polsce w 2020 roku było ponad 16,5 tys. takich przegród, ale jest to tylko liczba szacunkowa, ponieważ wiele z nich było niezinwentaryzowanych.

Niestety w skutek lat nieprzemyślanych działań regulacyjnych, większość rzek w Polsce stała się prostymi, zielonymi, zarośniętymi (w skutek eutrofizacji), głęboko wciętymi w brzegi kreskami, wypełniającymi się błyskawicznie wodą podczas opadów, z minimalnym przepływem przez większą część roku.

Renaturyzacja może stanowić część rekultywacji. Bywa utożsamiana z renaturalizacją.

Podstawowe informacje

Renaturyzacja to likwidacja zbędnych przekształceń cieków wodnych, przywrócenie rzece, uregulowanej uprzednio przez człowieka, stanu zbliżonego do naturalnego (istniejącego przed regulacją lub występującego w naturze).

Rzeki i doliny utraciły swą naturalność z różnych przyczyn. Najczęściej było to związane z antopogenicznymi przekształceniami krajobrazu w wyniku regulacji rzecznych koryt.

Regulacja rzeki to na przykład:

• prostowanie koryta i zwiększanie spadku
• ujednolicanie kształtów i przekrojów poprzecznych
• likwidacja bocznych koryt, wysp, wypłyceń
• likwidacja nieregularności brzegów i dna – ujednolicenie linii brzegowej
• niszczenie ekotonów
• odcięcie połączeń starorzeczy z korytem głównym
• konstruowanie stopni wodnych i jazów, które: zmieniają transport rumowiska (zamulenie powyżej stopnia, erozja dna poniżej), utrudniają lub uniemożliwiają migrację ryb i innych organizmów
• ograniczenie zasięgu i czasu trwania zalewów dolinowych
• zmiany krajobrazu w strefie brzegowej – likwidacja meandrów, starorzeczy i ingerencja w koryta rzek, w tym betonowanie brzegów trwale zmienia ekosystemy i walory krajobrazowe

Negatywne skutki regulacji rzek

Do niedawna panowało przekonanie, że regulacja rzek jest korzystna dla środowiska. Zmiany nurtu i pogłębianie koryta rzek miały na celu ułatwienie spływu wód wezbraniowych, poprawienie warunków żeglug, zapobieganie szuszom i powodziom.

Środowisko dostosowywało się do nowych warunków poprzez zanik gatunków naturalnie występujących w dolinach rzecznych, zwiększenie dynamiki zjawisk ekstremalnych, pojawienie się lepiej przystosowanych do zmienionego środowiska obcych gatunków inwazyjnych.

Pod koniec XX wieku dzięki długookresowym analizą środowiskowym, hydrologicznym i ekonomicznym zaczęto dostrzegać negatywne skutki regulowania rzecznych koryt.

Wszelkie zmiany pokrycia terenów, typów nawierzchni, rozwój sieci dróg, pociągają za sobą zmiany procesów hydrologicznych. Zmieniają się zależności pomiędzy odpływem powierzchniowym, podziemnym i filtracją. Wyprostowane, uregulowane koryta rzek stały się narzędziem do odprowadzania nadmiaru wody w czasie zwiększonej ilości opadów, a o innych funkcjach rzek zapomniano.

Okazało się, że ułatwienie spływu w górze rzeki skutkuje powodzią w jej dolnym biegu. Zmiana nurtu prowadzi do szybszej erozji wgłębnej, co w konsekwencji prowadzi do zwężenia koryta rzeki.

Regulacja rzek wpływa negatywnie na retencję wody, która jest kluczem w zapobieganiu zarówno suszy jak i powodzi. Rzeka uregulowana której koryto jest proste i jednostajne pod względem głębokości, a na brzegach nie ma zacieniających drzew i krzewów, wpływa na zwiększenie dynamiki przepływu fali wezbraniowej, oraz nie pozwala na zatrzymanie wody w czasie suszy.

Budowa piętrzeń wodnych w postaci zapór, progów, jazów utrudnia migrację organizmów wodnych w dół i górę cieku. Powoduje zatrzymanie osadów transportowanych przez rzekę powyżej przegrody, przyspiesza erozję denną poniżej. To z kolei skutkuje obniżeniem się poziomu lustra wody, wpływa na spadek poziom wód gruntowych, co prowadzi do niestabilności brzegów i zanikania przybrzeżnych bagien i mokradeł.

Regulacja rzek obniża naturalną zdolność ekosystemu rzeki do samooczyszczania i kompensacji antropogenicznych zaburzeń, w związku z zrzutem zanieczyszczonych wód i ścieków. Gdy do rzeki dostają się zanieczyszczenia ze źródeł punktowych lub obszarowych, są one szybko transportowane w dół rzeki, a zasięg ich oddziaływania jest bardzo szeroki. W przypadku zdarzeń losowych, katastrof ekologicznych związanych np. z awarią kolektorów ściekowych, nielegalnymi zrzutami ścieków, zasoleniem wody, brakiem tlenu spowodowanego nadmierną temperaturą, wydłuża się proces samooczyszczania rzeki.

Tylko naturalne rzeki w odpowiednio zarządzanym krajobrazie, są stabilnym i samopodtrzymującym się elementem obiegu wody w przyrodzie. Tylko w zrenaturyzowanej rzece żyjące w niej organizmy od bakterii po ryby, na drodze naturalnych procesów, potrafią zniwelować dostające się do wody zanieczyszczenia.

Ważna jest jednak żeby ilość ścieków, która dopływa do rzeki, nie przekraczała pewnego poziomu. Jeżeli tych ścieków, zwłaszcza organicznych, będzie zbyt dużo, powstaną deficyty tlenowe, system się rozreguluje i na oczyszczenie rzeka będzie potrzebowała znacznie dłuższego czasu. Również substancje toksyczne wszelkiego typu, mogą zatruć organizmy uczestniczące w samooczyszczaniu i rozregulować cały ten system.

Renaturyzacja w Polsce i Unii Europejskiej

W wielu krajach podjęto działania systemowe w celu przywracania rzekom stanu zbliżonego do naturalnego. Stworzono ogólnokrajowe lub regionalne programy renaturyzacji. Zaczęto patrzeć na rzeki jako na złożone ekosystemy oferujące liczne usługi ekosystemowe. Dziedzictwo narodowe, a nie wyłącznie odbiorniki ścieków i zanieczyszczeń, drogi wodne lub zasób wodny dla rolnictwa i przemysłu.

Renaturyzacja rzek napotyka jednak na różne trudności i ograniczenia. Jako najważniejsze z nich można wskazać pełnienie funkcji gospodarczych, ograniczenia techniczne, uwarunkowania własnościowe. W wyniku renaturyzacji może powstać stan, który w przeszłości był na tyle dokuczliwy, że spowodował podjęcie określonych działań regulacyjnych.

23 października 2000 roku Unia Europejska ogłosiła Ramową Dyrektywę Wodną (dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady). Jej celem jest utrzymanie 100% ekosystemów słodkowodnych w dobrym stanie najpóźniej do 2027 roku.

Unia musi osiągnąć ten cel, aby zachować swoje zasoby wodne i zapewnić Europie możliwość dostosowania się do zmiany klimatu, a także powstrzymać zanik bioróżnorodności i degradację ekosystemów. Zgodnie z RDW rządy państw członkowskich UE podjęły się zapewnienia, że ich akweny w ogromnej większości osiągną dobry status (na który składa się m.in. bioróżnorodność i brak zanieczyszczeń) do 2015, a najpóźniej do 2027 roku.

Dokument uznaje środowisko naturalne za równoprawnego użytkownika wód, na równi z człowiekiem, przemysłem czy rolnictwem. Dyrektywa rozszerza zakres ochrony wód z ilości i jakości zasobów również na życie biologiczne, czyli ekosystemy związane z wodą.

20 maja 2020 roku przedstawiona została Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030. Jest to długoterminowy plan mający na celu ochronę przyrody i odwrócenie procesu degradacji ekosystemów. Celem strategii jest odbudowa bioróżnorodności w Europie do 2030 roku poprzez zastosowanie konkretnych działań i wypełnienie zobowiązań. W ramach strategii, stanowiącej zasadniczy element Europejskiego Zielonego Ładu wspierana będzie również renaturyzacja 25 000 km rzek w UE.

W Polsce Ustawa Prawo Wodne (Dz. U. z 2017 roku poz. 1566) reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, w szczególności kształtowanie i ochronę zasobów wodnych, korzystanie z wód, oraz zarządzanie zasobami wodnymi. Zgodnie z unijną Ramową Dyrektywą Wodną i polskim Prawem Wodnym, PGW Wody Polskie opracowują Plan Gospodarowania Wodami na obszarze wszystkich dorzeczy.

Na zamówienie PGW Wody Polskie, w 2020 roku został opracowany „Podręcznik dobrych praktyk renaturalizacji wód powierzchniowych”, który prezentuje zakres możliwych prac. Zgodnie z wytycznymi planując przyszłe inwestycje powinno się brać pod uwagę konsekwencje dla środowiska. Oznacza to czasem wybór metod pozornie droższych, ale korzystniejszych w ostatecznym rozrachunku, uwzględniającym uniknięcie szkód w środowisku.

Działania renaturyzacyjne mogą być realizowane w korycie rzeki, w strefie brzegowej na obszarze doliny, oraz na dopływach i w zlewni. Podjęcie renaturyzacji powinno być poprzedzone rozpoznaniem, obejmującym zarówno problemy hydrologiczne, hydrauliczne, jak i przyrodnicze.

Obecnie w Polsce, zrealizowano przeważnie niewielkie zadania związane z rewitalizacją rzek, polegające np. na połączeniu pojedynczego starorzecza z uregulowanym korytem rzeki, oczyszczanie starych wód, odtworzenie mokrych biotopów w lasach, budowa nowych lub naprawy istniejących przepławek, które umożliwiają migrację ryb powyżej stopni wodnych.

Jak pokazuje raport GUS (Ochrona środowiska 2021), w latach 2014–2019 w ramach monitoringu diagnostycznego polskich rzek oceniono w sumie 4585 jcwp (jednolita część wód powierzchniowych, oznacza np. jezioro, zbiornik, strumień, rzekę lub kanał, a także zbiorniki zaporowe bądź jakąś ich część). Najwięcej takich badań przeprowadzono w dorzeczach Wisły i Odry. Tylko znikoma część jcwp, obejmujących wody rzeczne (w tym zbiorniki zaporowe), była w dobrym stanie. Takich akwenów było zaledwie 50, podczas gdy stan 4535 jcwp oceniono jako zły. Takie informacje o stanie wód powierzchniowych są pozyskiwane w ramach monitoringu prowadzonego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.

Daleko nam zatem do celu, który wyznaczyła RDW, ale kryteriów nie spełnił do tej pory żaden kraj Unii Europejskiej.

Naukowcy apelują o zaprzestanie prac regulacyjnych, na rzecz renaturyzacji

Polscy naukowcy od lat apelują o opracowanie i przyjęcie Krajowego Programu Renaturyzacji rzek, w możliwie najkrótszym terminie. Zaprzestanie prac regulacyjnych na dużych polskich rzekach, zarówno tych obecnie wykonywanych jak i tych planowanych. Według naukowców środki przeznaczone na ten cel powinny być przekierowanie na renaturyzację i porzucenie planów dalszych regulacji rzek i budowy stopni wodnych. Zbiorniki zaporowe są miejscem powstawania toksycznych zakwitów na rzekach i miejscem gdzie powodują one najwyższe straty gospodarcze.

Dalsze prace regulacyjne na rzekach, prostowania ich biegu, budowy stopni wodnych, niszczenia starorzeczy, pogłębiania koryta, a także niekontrolowanego odprowadzania do koryta nadmiernej ilości zanieczyszczeń pochodzenia przemysłowego, bytowego i rolniczego będą coraz szybciej osłabiać stabilność ekosystemów rzecznych, oraz ich naturalną zdolność do samooczyszczania i regeneracji.

Należy również odejść od planów żeglugowych na Wiśle i Odrze i próby włączenia ich do sieci międzynarodowych dróg wodnych TEN-T. Obecne forsowane plany mające na celu przekształcenie dużych polskich rzek w szlaki transportowe, są nie do pogodzenia z ich innymi, ważniejszymi funkcjami środowiskowymi. Doświadczenia z suszy panującej w Europie i problemów z niskim poziomem rzek, takich jak np. Ren pokazują, że transport rzeczny staje się ekonomicznie ryzykowny w świetle niepewności jakie niosą zmiany klimatyczne.

Naukowcy postulują również sfinansowanie programu odbudowy ekosystemów polskich rzek i poprawy ich stanu ekologicznego do co najmniej dobrego, zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną, a także opracowanie i wdrożenie skutecznego i sprawnego systemu kontroli środowiska, monitoringu i zapobiegania katastrofom ekologicznym w polskich rzekach.

źródło: materiały prasowe
Renaturyzacja wód, Podręcznik dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych, Wody Polskie
renaturyzacja rzek, ratujmy rzeki.pl
Renaturyzacja, autorzy, licencja CC BY SA 3.0
Renaturyzacja rzek i dolin, Jan Żelazo, Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, Nr 4/1/2006, PAN, Oddział w Krakowie, s. 11–31 Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi
Renaturyzacja to korygowanie błędów popełnionych w przeszłości, teraz-srodowisko.pl
Rewitaizacja i renaturyzacja rzek w Polsce 2022, hydrobim.pl
Renaturyzacja rzek, inzynierbudownictwa.pl, dr hab. Mateusz Grygoruk, prof. SGGW, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiskowej SGGW
Naukowcy apelują do władz o renaturyzację Odry
Regulacja rzek pogarsza ich stan, dlatego potrzebna jest ich renaturyzacja

Ekologia, przyroda, środowisko – dodatkowe informacje:
agrocenoza, agroleśnictwo, atmosfera, biocenoza, biodegradacja, biofilia, biofobia, biologia, biom, bioróżnorodność, biosfera, biotop, błękitna planeta Ziemia, czwarta przyroda, drzewa, ekologia, ekoaktywizm, ekologizm, ekopolityka, ekosystem, ekozofia, eukarionty, ewolucja, fauna, fitocenoza, flora, gatunek, geosfera, habitat, hydrosfera, kalendarz ekologiczny, kalendarium wydarzeń ekologicznych, klimaks, koszenie trawników, krajobraz, las pierwotny, litosfera, łąka, mała retencja, martwe drewno, miedza, mikroorganizm, mokradło, natura, obszary siedliskowe, ochrona bierna, ochrona czynna, ochrona przyrody, ochrona środowiska, oczyszczanie ścieków, organizm, pastwisko, park ciemnego nieba, pedosfera, populacja, powłoka ziemska, prawa zwierząt, przyroda, reintrodukcja, renaturalizacja, rekultywacja, renaturyzacja, restytucja, retencja, rewilding (zdziczanie, zadziczanie), rewitalizacja, rolnictwo ekologiczne, rolnictwo ekstensywne, rolnictwo regeneratywne, sieć troficzna, siedlisko, sozoligia, stanowisko, starodrzew, struktura ekosystemu, sukcesja, środowisko: przyrodnicze (naturalne), antropogeniczne, sztuczne, zdegradowane, torfowisko, trzeci krajobraz, turystyka ekologiczna, woda, wszechświat, zadrzewienia śródpolne, zasoby naturalne, Ziemia, zoocenoza, życie

formy ochrony przyrody w Polsce:
Obszar Natura 2000, obszar chronionego krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin zwierząt i grzybów, park krajobrazowy, park narodowy, pomnik przyrody, rezerwat przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo–krajobrazowe

ekologiczne idee:
filozofia Leave No Trace, kodeks (dekalog) podróżnika, głęboka ekologia, Hipoteza Gai, Wildlife Selfie Code

konwencje, traktaty, konferencje, święta:
Agenda 21
Dyrektywy ws. jakości powietrza (AAQD)
Konwencją Helsińską HELCOM (Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku)
Konwencja Jamajska (Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza)
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk – Konwencja Berneńska
Konwencja Londyńska (Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji)
Konwencja MARPOL (Międzynarodowa Konwencja o Zapobieganiu Zanieczyszczaniu Morza Przez Statki)
Konwencją Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza (United Nations Convention on the Law of the Sea, UNCLOS)
Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt – Konwencja Bońska CMS
Konwencja o różnorodności biologicznej CBD
Konwencja Ramsarska
Konferencja i deklaracja Sztokholmska ONZ
Konwencja Waszyngtońska CITIES
Konwencja Wiedeńska w Sprawie Ochrony Warstwy Ozonowej
Konwencja w Sprawie Ochrony i Lista Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody IUCN
Nature Restoration Law
Porozumienie o ochronie populacji europejskich nietoperzy EUROBATS
Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku Północno-Wschodniego Atlantyku Morza Irlandzkiego i Morza Północnego ASCOBANS
Porozumienie Paryskie
Protokół z Kioto
Protokół z Montrealu (Protokół Montrealski)
Ramowa dyrektywa wodna
Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu UNFCCC
Strategia Różnorodności Biologicznej w UE do 2030
Szczyt Ziemi 1992 (Earth Summit 1992)
Szczyt Ziemi 2002 (The World Summit on Sustainable Development)
Światowy Dzień Środowiska
Traktat o przestrzeni kosmicznej (Outer Space Treaty)

Wiedza ekologiczna – dodatkowe informacje:
aforyzmy ekologiczne, biblioteka ekologa, biblioteka młodego ekologa, ekoprognoza, encyklopedia ekologiczna, hasła ekologiczne, hasztagi (hashtagi) ekologiczne, kalendarium wydarzeń ekologicznych, kalendarz ekologiczny, klęski i katastrofy ekologiczne, największe katastrofy ekologiczne na świecie, międzynarodowe organizacje ekologiczne, podcasty ekologiczne, poradniki ekologiczne, (nie) tęgie głowy czy też (nie) najtęższe umysły, znaki i oznaczenia ekologiczne

Dziękuję, że przeczytałaś/eś powyższe informacje do końca. Jeśli cenisz sobie zamieszczane przez portal treści zapraszam do wsparcia serwisu poprzez Patronite.

Możesz również wypić ze mną wirtualną kawę! Dorzucasz się w ten sposób do kosztów prowadzenia portalu, a co ważniejsze, dajesz mi sygnał do dalszego działania. Nad każdym artykułem pracuję zwykle do późna, więc dobra, mocna kawa wcale nie jest taka zła ;-)

Zapisz się na Newsletter i otrzymuj email z ekowiadomościami. Dodatkowo dostaniesz dostęp do specjalnego działu na stronie portalu, gdzie pojawiają się darmowe materiały do pobrania i wykorzystania. Poradniki i przewodniki, praktyczne zestawienia, podsumowania, wzory, karty prac, checklisty i ściągi. Wszystko czego potrzebujesz do skutecznej i zielonej rewolucji w twoim życiu. Zapisz się do Newslettera i zacznij zmieniać świat na lepsze.

Chcesz podzielić się ciekawym newsem lub zaproponować temat? Skontaktuj się pisząc maila na adres: informacje@wlaczoszczedzanie.pl

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej portalu Włącz oszczędzanie